تعریف و ریشه واژه
کلمه «انساب» جمع «نسب» است و در اصل به معنای نژادها، خویشاوندیها و پشتها به کار می‌رود. این واژه در متون لغوی و فقهی برای اشاره به نسبت‌های خانوادگی و قرابت‌های خونی میان افراد استفاده شده است. ریشه آن به «نسب» بازمی‌گردد و شامل نسب طولی (میان پدران و فرزندان) و نسب عرضی (میان برادرزادگان و عموزادگان) می‌شود.
کاربرد در علوم و تاریخ
علم انساب دانشی است که به بررسی نسبها و قواعد آن می‌پردازد تا اشتباه در تعیین نسبت افراد پیشگیری شود. نخستین کتاب‌ها در این حوزه توسط هشام بن محمد بن سائب کلبی تدوین شد و این علم در تاریخ اسلام برای شناسایی خویشاوندیها و تعیین جایگاه اجتماعی و سیاسی افراد اهمیت داشت. انساب همچنین در اسناد تاریخی و نظامی برای تقسیم لشکرها یا تعیین مقامات مورد استناد قرار می‌گرفت.
ابعاد دینی و فلسفی
در منابع دینی، این واژه نه تنها به معنای قرابت خانوادگی، بلکه به اثرات و میراث اخلاقی و عملی نسب نیز اشاره دارد. روز قیامت، نسبت‌های خونی اهمیت عملی ندارند و تنها اعمال و ایمان افراد مورد حساب قرار می‌گیرد. این نگاه نشان می‌دهد که انساب در دنیا برای شناخت روابط اجتماعی و درک جایگاه فرد کاربرد دارد، اما ارزش نهایی انسان بر پایه رفتار و عمل صالح او سنجیده می‌شود.