دانشنامه آزاد فارسی
تألیف فارابی، به عربی، در فلسفه. این اثر مهم مشتمل بر ۳۷ فصل است و از دو بخش کلی تشکیل می شود: بخش فلسفی، و بخش اجتماعی ـ سیاسی. در بخش فلسفی، فارابی بدون عرضۀ مباحث امور عامه، با بدیهی دانستن وجود خداوند، از صفات او گفت وگو می کند. سپس به طرح نظریۀ فیض و تبیین سلسلۀ موجودات و چگونگی صدور کثیر از واحد و شرح نحوۀ تحقق نبات، حیوان، و انسان می پردازد و در آخر، بحث خود را متوجه انسان می کند و از مراتب عقل انسانی، حواس و ارادۀ او گفت وگو می کند و مآلاً بدین نتیجه می رسد که تا هنگامی که انسان به عقل فعال نرسد، به ادراک حقیقی دست نمی یابد. در بخش سیاسی ـ اجتماعی با این مقدمه که کمال انسان جز در اجتماع حاصل نمی شود، به بحث از اقسام اجتماع می پردازد. وی جوامع بشری را به کامل و ناقص، و جامعۀ کامل را به معمور، امّت، و مدینه تقسیم می کند. جوامع ناقص همان دهات، محله ها و خانه ها هستند. در نظر فارابی انسان زمانی رشد می یابد که حداقل در مدینه باشد و این مدینه در صورتی فاضله و کامل است که شخصی که به مقام عقل فعال رسیده است آن را اداره کند و در این شخص حتماً صفات دوازده گانۀ کمالی موجود است. فارابی در تکمیل طرح نظریۀ مدینۀ فاضله از چهار مدینۀ غیرفاضله و سرانجامِ افراد آن ها سخن می گوید: مدینۀ جاهله، فاسقه، مبدله، و ضاله. فارابی در طرح بخش اجتماعی این کتاب از کتاب جمهوری افلاطون متأثّر است. ظاهراً این اثر نخستین بار در مصر به چاپ رسید (۱۳۳۴ق) و بعداً مرجعی برای تمامی چاپ های مکرّر متأخر شد. ترجمۀ این اثر با نام اندیشه های اهل مدینۀ فاضله به قلم سید جعفر سجادی به چاپ رسیده است.
