دانشنامه اسلامی
این کتاب با عنوان الارتسامات اللطاف فی خواطر الحاج الی اقدس مطاف سفرنامه حج شکیب ارسلان، نویسنده نام آور عرب، از سران نهضت بیداری اسلامی و در زمره شاگردان محمد عبده است که در آن، افزون بر گزارش رخدادهای سفر خود و ویژگی های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی سرزمین حجاز ، به ویژه مکه و طائف در دهه سوم سده بیستم م. نظریه ها و اندیشه های اصلاحی خود را بیان کرده است.
زندگینامه مولف
۱. شکیب ارسلان در این کتاب تقریبا همه جا سخن را از وصف شهرهای حجاز و آثار تاریخی و مناظر طبیعی به تحلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی مسلمانان کشانده و اندیشه های اصلاح گرایانه خود را در زمینه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بیان کرده است.۲. توجه به جغرافیای نواحی گوناگون حجاز، شرح آب و هوا و منابع آب و وضع زراعت و معادن، و نیز وصف مناظر طبیعی که گاه با وصف های شاعرانه همراه شده، از ویژگی های این کتاب است. وصف دقیق پدیده های طبیعی در این اثر همه جا با علت یابی های علمی و دانستنی هایی از جغرافیا و زمین شناسی همراه است؛ که بیشتر زمینه ای برای ارائه پیشنهادهای علمی درجهت آبادانی شهرها و روستاها است. از آن میان، طرح آبرسانی به مکه و ایجاد سامانه ای برای پوشش گیاهی صحرای عرفات و بهره برداری از معادن را می توان نام برد. طرح این گونه آگاهی ها که از توجه او به لزوم آبادانی کشورهای اسلامی برمی خیزد، از اعتقاد وی به ضرورت استقبال از دانش جدید سرچشمه می گیرد.۳. وی از تناسب تعالیم اسلام با علوم جدید سخن گفته و با طرح آیاتی از قرآن که به دستاوردهای علمی روز اشاره دارد، توجه مفسران را به تفسیر علمی آیات قرآنی برانگیخته است. از نظر او، روش برون رفت از بحران های اجتماعی و اقتصادی و ضعف و عقب ماندگی مسلمانان در کشورهای مختلف، بر خلاف پندار برخی، نه کنار گذاشتن اسلام و دین ، بلکه بازگشت به تعالیم اسلامی است؛ تعالیمی که به باور وی نه تنها مخالف پیشرفت و توسعه نیستند، بلکه خود منادی پیشرفت و آبادانی و هماهنگ با علوم جدیدند. او با اختصاص دادن بخشی از کتاب ارتسامات به معرفی آبادگری های بعضی از امیران مکه و دیگر سرزمین های اسلامی در طول تاریخ ، کوشیده الگویی به دولتمردان امروز دنیای اسلام نشان دهد.۴. توجه به جنبه های اجتماعی و اقتصادی زندگانی مردم حجاز و وصف وضعیت شهرها و روستاها از لحاظ آبادانی و تاسیسات و ادارات، کتاب او را از جنبه مطالعه تاریخ حجاز در دهه های آغاز قرن بیستم م. درخور توجه کرده است. برای نمونه، در جایی از مطوفین و مزورین، راهنمایان زائران مکه و مدینه، به تفصیل سخن گفته و وظایف ایشان و ترکیب اجتماعی و مقدار درآمدشان را بیان کرده و در جای دیگر از معماری ساختمان های شهر سخن به میان آورده است. باور شکیب ارسلان به لزوم اتحاد مسلمانان و همکاری آنان برای آبادانی کشورهای اسلامی، در پیشنهادهایش جهت آبادانی حجاز نمود یافته است. تشکیل شرکت های مالی به دست مسلمانان سراسر جهان برای تامین اعتبار استخراج معادن حجاز، از جمله این طرح ها است. ۵. مطالب کتاب با مباحث تاریخی و گزارش هایی از کتاب های جغرافیایی و ادبی کهن آمیخته است. وی در معرفی هر یک از مکان ها، از پیشینه تاریخی آن سخن گفته و در باب معانی الفاظ و وجه نام گذاری آن ها تحقیق کرده است. برای نمونه، در وصف زیبایی صحرای عرفات ، گزارشی بلند از رحله ابن جبیر آورده و در جای دیگر به تحقیق درباره بازارهای تاریخی حجاز پرداخته است. نیز در گفتار پیرامون معادن شبه جزیره عرب، قطعه ای از یک نسخه خطی را گزارش کرده که از معادن یمن آگاهی هایی به دست داده است. ۶. شکیب ارسلان در میانه اعمال حج، به دلیل گرمای سخت هوا، دچار ضعف و بیماری شد و به طائف رفت. (ص۱۳۹) از این رو، نیمی از کتاب ارتسامات به وصف منطقه طائف اختصاص یافته است. او در این بخش، افزون بر وصف جغرافیای طبیعی و معرفی وادی ها، راه ها و روستاها به آثار و مکان های تاریخی این منطقه پرداخته و با معرفی برخی از نام آوران مدفون در طائف زندگی نامه ای کوتاه از هر یک آورده و پاره ای از رخدادهای تاریخی را گزارش کرده است.
نسخه شناسی
...
