دانشنامه اسلامی
بهار «تاریخ سیستان» را، به اعتبار شیوه تحریر آن و ذکر کردن مطالب تاریخی تا سال ۴۴۸ ق. و ایجاد شدن هفده سال وقفه در نقل رویدادهای تاریخی، به دو قسمت تقسیم کرده و مولانا شمس الدین محمد موالی را مؤلف قسمت نخست و محمود بن یوسف اصفهانی را مؤلف قسمت دوم دانسته است.قسمت اول کتاب- که یک سوم حجم کتاب را دربرمی گیرد- در زمان ابوالفضل نصر بن احمد (متوفی ۴۶۵) ملقب به تاج الدین، امیر سیستان، تالیف شده و در آن رویدادهای سیستان از تاریخ تشکیل آن تا ۴۴۸ ق. آمده است. قسمت دوم، ادامه وقایع از ۴۶۵ تا ۷۲۵ ق. است. ظاهرا اصل این کتاب عنوان بندی نداشته و مصحح، مطالب آن را عنوان بندی کرده است.
گزارش محتوا
تاریخ دقیق تالیف این کتاب معلوم نیست. به نوشته ملک الشعرای بهار، مصحح تاریخ سیستان، این کتاب حدودا بین سال های ۴۴۵ تا ۷۲۵ تالیف شده است. برخی، اصل تاریخ سیستان را عربی دانسته اند که به فارسی برگردانیده شده، اما بهار این ادعا را رد کرده و نوشته است که گاه مطالبی از متون عربی به آن اضافه شده است. کتاب با حمد خداوند آغاز می شود و مؤلف در چند صفحه نخست از برخی شخصیت های ایران باستان و نام های سیستان، حدود جغرافیایی و شمار شهرها و نیز مذهب اهل این دیار یاد می کند. سپس به داستان ابرهه ، داستان میلاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم ، خلافت خلفای راشدین و... می پردازد. بخش نخست تاریخ سیستان، به سبب ویژگی های تاریخی و ادبی آن، بی تردید ارزشمندترین بخش کتاب است. مهم ترین مطالب قسمت اول عبارت است از: توضیحاتی درباره عیاران و خوارج سیستان؛ نامه هارون الرشید به حمزه بن عبدالله (متوفی ح ۲۱۳)، از رؤسای خوارج در سیستان، و پاسخ او به هارون که از گزارش های ممتاز و منحصربه فرد این کتاب است؛ مؤلف مطالب جدیدی درباره تسلط ترکان بر سیستان دارد؛ و شرح مفصلی درباره امیران صفاری و فتوحات آنان ارائه می دهد و بر خلاف نوشته های مورخان دولت های رقیب؛ مانند سامانیان و سلجوقیان و غزنویان - که به دشمنی با صفاریان پرداخته بودند- از آنان به نیکی یاد می کند. قسمت دوم، درباره رویدادهای سیستان پس از وفات ابوالفضل نصر بن احمد است. از مطالب مهم این قسمت، شرح مؤلف درباره حمله قرامطه به سیستان است. بیشتر مطالب این قسمت درباره رکن الدین محمود، شاه نیمروز (سیستان)، و درگیری های او با امیران مغول است.
اهمیت کتاب
بهار تاریخ سیستان را یکی از سه کتاب قدیم نثر فارسی، و همپایه تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی و تاریخ گردیزی دانسته و افزوده است که با توجه به ترکیبات و واژه ها و اصطلاح های به کار رفته در این کتاب، نثر آن از نثر تاریخ بیهقی و تاریخ گردیزی قدیم تر می نماید. از دیگر دلایل او درباره قدمت این اثر، آن است که در آن نام شهرها و قصبه هایی آمده که با حملات سلجوقیان و مغولان به کلی ویران شده و نام های آنها در کتاب های جغرافیایی و تاریخی متاخر؛ مانند معجم البلدان یاقوت حموی یا نزهة القلوب حمدالله مستوفی ، نیامده است.
ویژگی های کتاب
...
