دانشنامه اسلامی
«معجم» در حدیث بر کتابی اطلاق می شود، که در آن احادیث بر اساس اسامی صحابه یا شیوخ و شهرها و قبایل، و یا به ترتیب حروف الفبا گردآوری شده باشد؛ مانند معجم طبرانی؛ البته معجم، اختصاص به احادیث ندارد و معجم در لغت نیز وجود دارد؛ مانند معجم مقاییس اللغه از ابن فارس که شش جلد است و معجم الوسیط (دوجلد) و معجم الفاظ القرآن که «مجمع علمی قاهره» آن دو را تالیف کرده است.المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم در زمینه قرآن تالیف محمد فؤاد عبدالباقی یکی از دانشمندان مصری است. المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی در زمینه احادیث نبوی است، که آن را تنی چند از مستشرقان، زیر نظر دکتر ا. ی. ونسنگ، تنظیم کرده اند. این معجم، خواننده را به احادیث نبوی در صحاح سته راهنمایی می کند.معجم بحارالانوار نیز به وسیله دفتر تبلیغات اسلامی تنظیم شده است، که با آن می توان به احادیث بحارالانوار مجلسی دست یافت. وزارت ارشاد اسلامی نیز معجمی را در همین زمینه به چاپ رسانده است، که معجم دفتر تبلیغات بر آن ترجیح دارد؛ زیرا روایات را بر اساس اصل کلمات شناسایی کرده؛ ولی در چاپ وزارت ارشاد، خلط شده و اشتقاق کلمات، چندان، مراعات نشده است.برای وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نیز دو معجم از سوی وزارت ارشاد و معجمی دیگر برای وسائل به وسیله دکتر محمدجواد مصطفوی تهیه شده است، که مفتاح الوسائل نام دارد. این کتاب را محققان دفتر تبلیغات اسلامی تصحیح کرده اند، که در آینده به زیور طبع آراسته خواهد شد. آقای سیدحسن طبیبی نیز معجمی برای وسائل در ده جلد تنظیم کرده، که به وسیله جامعه مدرسین حوزه علمیه قم چاپ شده است. برای کتب اربعه حدیث نیز معجمی تهیه شده است، که معجم احادیث الکتب الاربعه نام دارد.
مستخرج
«استخراج»، مصدر باب استفعال است و به معنای استنباط، یعنی طلب خروج است. باب افتعال این ماده نیز به معنای طلب است. ثلاثی آن، لازم است و به وسیله باب افعال و بای حرف جر متعدی می شود. و کلمه «مستخرج»، اسم مفعول از «استخراج» است. ابن منظور گفته: «الخروج: نقیض الدخول. خرج یخرج خروجا و مخرجا، و قداخرجه و خرج به... و اخترجه و استخرجه طلب الیه او منه ان یخرج». «مستخرج» در اصطلاح، کتابی است، که نویسنده روایات کتاب حدیثی خود را به غیر از اسناد صاحب کتاب (بلکه با سندی که خود، از شیوخ خویش برای آن حدیث می داند، ولی به یکی از شیوخ صاحب کتاب می رسد) نقل می کند؛ مانند مستخرج ابی بکر اسماعیلی نسبت به صحیح بخاری و مستخرج ابی عوانه نسبت به صحیح مسلم.
مخرج
«مخرج»، اسم و منظور، سلسله سند روایت است؛ مثلا گفته می شود: «مخرج هذا الحدیث معلوم»؛ یعنی افرادی که در سلسله سند این حدیث واقع شده اند، افراد معلومی هستند. «مخرج» و مخرج»، در کتب احادیث به کار می رود، که می گویند: «اخرج الحدیث و خرج الحدیث» و مراد ـ آن گونه که علامه قاسمی در قواعدالتحدیث گفته ـ آوردن حدیث درکتاب خود است. وقتی می گوییم: «اخرجه البخاری» یا «خرجه الکلینی»؛ یعنی آن دو، این حدیث را در کتاب های خود ثبت کرده اند.مرحوم میرداماد فرمود: «مراد از تخریج حدیث، آوردن موضع حاجت از آن و مراد از اخراج، نقل تمام حدیث است». مرحوم میرداماد معنای دیگری نیز ذکر کرده است، که «تخریج»، استخراج حدیث از کتاب ها به سند صحیح تر و متن محکم تر است؛ ولی «اخراج»، مطلق نقل حدیث از کتاب است. ابن حجر عسقلانی، در کتابی که برای استخراج احادیث ذکر کرده، گفته است: «این تخریج احادیثی است، که در کشاف واقع شده و امام ابومحمد زیلعی آن ها را اخراج کرده است. من آن ها را خلاصه و مواردی که تخریج آن فوت شده بود، اخراج و اضافه کردم». در عبارت فوق، اخراج و تخریج به صورت مرادف به کار رفته است و چون زمخشری روایات را در کشاف، مرسله آورده و سند آن را ذکر نکرده است، «ابن حجر عسقلانی» و «ابو محمد زیعلی» احادیث را از کتاب ها استخراج و سند آن را ذکر کرده اند.
مستدرک
...
