دانشنامه اسلامی
تحول نهایی خط توقیع در قرن چهارم هجری اتفاق افتاد. احمد بن محمود ملقب به ابن خازن از شاگردان نسل دوم ابن بواب و از مریدان وی، شوکت لازم را به این خط بخشید. درخط توقیع پنج دانگ دور و یک دانگ سطح است. در توقیع قواعد حروف و کلمات مانند ثلث است به جز چند مورد : *قطّ قلم در توقیع دارای شیب کمی است برخلاف ثلث که زاویه سر قلم دارای شیب زیادی است. زیرا در خط توقیع پُری و فربهی( قوت و ضعف ) حروف یکسان و یکنواخت است بر خلاف ثلث که دارای تشعیرات است و به قطّ قلم محرّف نیاز دارد. حروف توقیع گردتر و گودتر از ثلث نوشته میشود، و تقویر و استداره در توقیع بیشتر است. منتصبات توقیع مانند ثلث با ترویس ( سَرک) می باشد ولی درغیر منتصبات بعضی حروف را می توان بدون ترویس نوشت. در توقیع حروف فاء ، قاف ، میم ، واو را هم به صورت باز( فتح) و هم به صورت بسته( طمس) می توان نوشت. در خط توقیع اندازه حروف و کلمات کوچک تر و فشرده ترمی باشد و بدین سبب آسان تر از ثلث خوانده می شود .
خط توقیع بر دو گونه نوشته می شود: یکی شیوه ی متداول در ممالک عربی به نام خط إجازه( که مانند خط ثلث و نسخ است و سر هم نوشته می شود و برای دستورات حکومتی، نامه ها و اسناد استفاده می شود.)، دیگری شیوه ای که کتاب «صبح الاعشی» معرفی کرده و نمونه هایش از لابلای قطعات استادان مشاهده می گردد. مؤلف کتاب «مصور الخطّ العربی»، خط إجازه را با خط توقیع یکی می داند؛ و عنوان می کند که آن یکی از اقلام قدیمه است و إجازه یعنی گواهینامه،که نوشتن گواهینامه ی خطّ خطاطان از سوی استادان در میان عثمانیان متداول بوده است بدین جهت به خط إجازه معروف شده است. از قرن نهم و دهم خط اجازه دیده شده است. امّا حقیقت آن است که خط توقیع با خط إجازه یکی نیست و چندین اختلاف دارد:
3- قطّ قلم در خط إجازه مانند ثلث دارای شیب زیاد است (محرّف کامل) و قطّ قلم در توقیع دارای شیب کم و کمی مایل به دور است.
بنابراین خط إجازه گرچه از ثلث تولید شده ولی تحت تأثیر توقیع ، رقاع و نسخ نیز بوده است و این خط از قرن نهم و دهم برای نوشتن اجازه نامه خطاطی به کار رفته و بدین نام شهرت یافته است. بنابراین با توقیع یکی نیست و دو نوع خط از توابع ثلث می باشند. امروزه در ایران خط توقیع جای خود را به خط رقاع داده است و کاربردی ندارد و فقط از باب تفنّن نوشته می شود. در ممالک عربی فقط از خط اجازه استفاده می شود، و جز در قطعات قدیم، نمونه ای از خط توقیع دیده نمی شود .
