بیگلربیگی
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
دانشنامه آزاد فارسی
(یا: بیکلربیکی) مقام و منصب بیگلربیک، حاکمی که از پایتخت تعیین می شد. واژه ای ترکی است و به امیران و حاکمان استان ها و ولایات اطلاق می شد که مقام آن ها در دوره های مختلف یکسان نبود. در دورۀ صفوی در ابتدا این عنوان مخصوص حاکمان استان های مهم بود، ولی در سال های بعد بیگلربیگی ها مهم ترین فرد پس از اعتماد السلطنه (صدراعظم) بودند. ظاهراً این اصطلاح در زمان شاه عباس اول صفوی باب شد؛ چون پیش از او این مقام را حاکم می خواندند. بیگلربیگی اصفهان در عهد صفوی مقامی بسیار مهم، و بعد از صدراعظم، و در مواقع غیبت شاه و صدراعظم در حکم نایب السلطنه بود. این سمت در مواردی موروثی بود. در اواخر دورۀ صفویه قلمرو سلاطین مزبور چهار والی مستقل و سیزده بیگلربیگی داشت. مقام بیگلربیگی در دوره های افشاریه و زندیه هم ردیف والی بود. در دورۀ قاجاریه نیز بیگلربیگی را پادشاه انتخاب می کرد، اما مقام او مستقل از مقام والی و حاکم بود و پایین تر از آن ها قرار داشت. در بسیاری از دوره های حکومتی، از اوایل عصر صفوی تا اواسط قاجار، غالباً میان بیگلربیگی و حاکم و نیز تقریباً میان بیگلربیگی و وزیر تفاوتی وجود نداشت. بیگلربیگی در مقام حاکم ایالت وظیفۀ فعالیت نظامی نیز داشت. اشتغال به این مقام را بیگلربیگی گری می گفتند. اصطلاح بیگلربیگی نشین به دومین بخش از تقسیمات کشوری، پس از ولایت، در دورۀ صفویه گفته می شد. ترکان عثمانی این مقام را بیلربی و ایرانیان میرمیران یا امیرالامرا می نامیدند.
دانشنامه اسلامی
واژۀ بیگ یا بگ در زبان ترکی پیشینه ای کهن دارد و در سنگ نبشتۀ اُرخُن و سایر سنگ نبشته ها و متون دیگر ترکی به کار رفته است و در آن دوران به معنای رئیس طایفه یا قبایل کوچک، کارگزار نظامی و اداری خاقان بوده، که بر اثر دگرگونی روابط اجتماعی تغییر معنی داده است؛ از جمله به معنای امیر، والی، شاهزاده، سلطان، شوهر، آقا، تازه داماد و نیز ایزد و استاد در متون مانوی نیز آمده است. بیگ از نظر آوایی نیز تغییراتی یافته، گاه به آغاز آن به پ و گ آخر آن به ک و ی تبدیل شده است. دربارۀ اصل این واژه که بی گمان غیرترکی و دخیل است، نظرهای گوناگونی ابراز شده است؛ حتیٰ برخی آن را برگرفته از واژۀ بَغ ایرانی باستان (=خداوند) دانسته اند، اما در واقع، این واژه از کلمۀ چینی پو (در چینی باستان: پَک؛ ) به معنای فرمانده ۱۰۰تن اخذ شده است که ترکان از روزگار باستان تحت تأثیر فرهنگ آنان بودند.
شکل های گوناگون بیگ
شکل های گوناگون بیگ از دیرباز همچون یک واژه، و گاه همراه نام های ترکی به زبان فارسی راه یافته است، مانند چغری بیک، طفرل بیک، بگتگین، بگتغدی، محمودبیک، بگتوزون، جیوش بک، قراچه بیک، بلکابک، آخربک، یغان بک و الغ باریک.
معنا و کاربرد بیگلربیگی
به نظر می رسد که اصطلاح بیگلربیگی در زبان ترکی و مغولی کاربردی نداشته، و در روزگار فرمانروایی سلسله های ترک در ایران، یا در قلمرو فرهنگی ایران ساخته شده است و بیش تر احتمال دارد که ترجمۀ یک اصطلاح فارسی و یا عربی دخیل در فارسی، و شاید ترجمۀ کلمه به کلمۀ امیرالامرا باشد که در دستگاه خلافت عباسی نخستین بار در ۳۲۴ق/۹۳۶م این عنوان و منصب به ابن رائق داده شد.
در دوران سلجوقیان و ایلخانیان
...
