دانشنامه اسلامی
اسعد بن حسن بن موسی قمی (441 - 492 ق) صدر اعظم شیعه مذهب یکی از پادشاهان سلسله سلجوقی به نام برکیارق بود. او ابتدا در دستگاه حکومت جهت کتابت و شغل دیوانی مشغول شد و پس از چندی، بر اثر لیاقت و شایستگی سیاسی اش در دولت برکیارق به مقام صدر اعظمی نایل شد.
یکی از سلسله هایی که یک سده و اندی در ایران حکومت کردند، سلسله سلجوقیان بود که اوایل سده پنجم هجری، از ماوراءالنهر، سمرقند و بخارا قیام کردند و به تدریج توانستند با جنگ، قدرت را به چنگ آورند. دوره حکمرانی این طائفه ترکمن، از سال 429 آغاز شد و تا سال 590 ادامه و گسترش یافت. بزرگ ترین و معروف ترین پادشاهان خاندان آلب ارسلان، جلال الدین ملکشاه، فرزند آلب ارسلان، و رکن الدین برکیارق بودند.(1)
ملکشاه از مقتدرترین و شجاع ترین سلاطین سلسله سلجوقی بود. سپاه او بسیاری از سرزمین های دوردست را فتح کرد. خواجه نظام الملک طوسی، که مردی دانشمند و فرهنگ پرور و سیاست مداری با تدبیر بود، وزیر معروف او بود؛ ولی در اواخر عمر ملکشاه سلجوقی، رابطه خواجه با ملکشاه رو به تیرگی نهاد و ظاهراً از پُست صدارت و وزارت برکنار شد و در همین ایام، خواجه به دست یکی از فدائیان اسماعیلی (پیروان حسن صباح) کشته شد.(2)
او فرزند بزرگ ملکشاه بود. کنیه اش «ابوالمظفر» و لقبش «رکن الدین» است. بعد از کش و قوس های فراوانی که بین او و برخی اعضای خاندانش به وجود آمد و جنگ های زیادی که بر سر قدرت به وقوع پیوست، در نهایت برکیارق بر همه آنان پیروز شد و زمام امور را بدست گرفت. او در سال 486، یک سال بعد از مرگ پدرش، به حکومت رسید و در سال 498، بعد از 12 سال حکمرانی، در نزدیک بروجرد بر اثر بیماری سل از دنیا رفت.(3)
در نیمه اول سده پنجم هجرت، یعنی به سال 441، در قم یا یکی از روستاهای نزدیک این شهر، در خاندانی که ظاهراً شیعی بودند، کودکی پا به عرصه هستی نهاد که نام او را «اسعد» برگزیدند. کنیه اش «ابوالفضل» است و چون منسوب به روستایی در قم است، «براوستانی» هم نامیده شده است و به مناسبت این که براوستان یکی از روستاها یا محلات شهر قم بوده، به «قمی» نام اشتهار یافت. یکی از محدثان قمی به نام سَلَمة بن خطاب، نیز «براوستانی» است که گویا در سال 290 چشم از جهان فروبسته است.(4)
اسعد بن حسن، در کتاب های تاریخی، معروف به براوستانی قمی است. لذا مناسب است که در این جا، گرچه کوتاه به موقعیت این محله در روزگاران قدیم و اوایل سده های دوم و سوم هجری اشاره کنیم. شاید معتبرترین و کهن ترین منبع درباره قم، کتاب تاریخ قم تألیف عالم برجسته شیعه در اواخر سده چهارم هجری باشد. او درباره براوستان چنین می گوید: در خبر است که بعضی از والیان قم - که شاید اشاره باشد به خاندان اشعری ها که از کوفه به قم آمدند - به براوستان نزول کردند. پس از آن در آن شهر (قم) درآمدند.(5)
سپس او در وجه نامگذاری این محله می نویسد: چنین می گویند که بعضی از پادشاهان، از دور آتشی دید بر صحرای براوستان. سؤال کرد که آن چیست؟ گفتند: برازه است؛ یعنی زبانه آتش. بفرمود تا بدان موضع این ده را بنا کردند و آن را برازستان نام نهاد. سپس به مرور زمان، این کلمه دچار تحریف و قلب شد و گفتند «براوستان» و براوستان از بزرگ ترین روستاهای قم است. و اما بعضی دیگر می گویند نام این ده در قدیم الایام انبارستان بوده؛ چون انبارهای عجم در آن محل قرار داشت.(6)
