دانشنامه اسلامی
حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلّم به او عنایت و علاقه خاص داشت و در حق او دعاهایی فرموده است که مشهور است: «اللهم فقهه فی الدین و علم التاویل»؛ «اللهم فقهه فی الدین و علمه التاویل». وی ۱۶۶۰ حدیث از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلّم نقل کرده است. وی قرآن شناسی خود را حاصل صحبت و مصاحبت استادش حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السّلام می داند. او را حبر الامة یا بحر الامة، ترجمان القرآن، و رئیس المفسرین لقب داده اند. ابن مسعود با همه جلالت قدر و مقام شامخی که در قرآن شناسی دارد، او را ترجمان القرآن خوانده است. مجاهد که خود مفسری بزرگ است و تفسیرش محفوظ مانده و به طبع رسیده است، در حق او می گوید: «چون تفسیر می کرد، همه چیز را واضح و روشن می کرد». حضرت علی علیه السّلام که بر او به ویژه در تفسیر قرآن مقام استادی داشت، در حق او و تفسیرش فرموده است: «کانما ینظر الی الغیب من ستر رقیق». (گویی از ورای پرده ای نازک غیب را می بیند).
ویژگی تفسیر ابن عباس
قرآن شناسی و تفسیر ابن عباس دو ویژگی داشت:۱. نقل نقادانه از اهل کتاب در قصص قرآنی .۲. دیگر استناد و استشهاد به شعر عربی و شعر جاهلی. معروف است که عمر در مسائل قرآنی و تفسیری بیش از همه و پیش از همه به ابن عباس مراجعه می کرده است. هم او و هم ابن عباس مراجعه به شعر قدیم (قبل از نزول قرآن) عربی یا شعر عهد جاهلیت را برای فهم مفردات قرآنی توصیه می کرده اند.
آثار
۱. تفسیر ابن عباس : این تفسیر کم حجم است، حدودا برابر با ت تفسیر جلالین ، یا نیمی از تفسیر بیضاوی . این اثر به صورت کتاب مدونی به دست ما نرسیده است، بلکه در دل تفسیر طبری محفوظ بوده است. و بعضی از محققان از جمله فیروزآبادی صاحب لغتنامه معروف القاموس ، آن را از میان تفسیر طبری بر آورده اند و به صورت کتابی منسجم مدون کرده اند. جمع و تدوین فیروزآبادی از این تفسیر تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس نام دارد و بارها به طبع رسیده است.۲. لغتنامه ابن عباس : اثر قرآنی مهم دیگر ابن عباس لغتنامه ای است سرشار از شواهد شعر جاهلی با مقداری توضیح تفسیری. این لغتنامه پس از تفسیرهای کوتاهی که حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلّم درباره بعضی سوره های قرآنی به دست داده اند و خوشبختانه محفوظ مانده و سیوطی آن را به ترتیب سوره ها (با نظم قرآنی، ولی نه برای همه سوره ها) مرتب کرده و در اتقان آورده است، آری از هر اثر قرآن پژوهی محفوظ مانده دیگر قدیم تر است.نافع بن ازرق و یکی از دوستانش به نام نجدة بن عویمر یک روز که دیدند ابن عباس فارغ بال در صحن مسجد الحرام نزدیک کعبه نشسته است، مدعیانه و برای آنکه به خیال خود عجز ابن عباس را در مسائل قرآنی آشکار کنند، با او سؤالاتی مطرح کرده اند و شرح و معنای حدودا دویست کلمه یا تعبیر قرآنی را از او پرسیده اند. پاسخهای ابن عباس همه متین و مستند به شعر کهن است. چنانکه گفته شد این قدیم ترین واژه نامه قرآنی محفوظ مانده است و هم در اتقان سیوطی مندرج است و هم مستقلا تحت عنوان- مسائل نافع بن ازرق به چاپ رسیده است.
تمجیدها
...
