معنی خطبه اشباح

دانشنامه عمومی

خطبه اشباح خطابه ای است که علی بن ابیطالب به درخواست شخصی مبنی بر معرفی ذات و صفات خدا بیان کرد.
دربارهٔ علت نام گذاری این خطبه به اشباح احتمالاتی داده شده، برخی از آن ها عبارتند از:
• اشباح در لغت به معنای ملائکه به کار رفته است. از آنجا که علی نیز در بخشی از این خطبه دربارهٔ آفرینش ملائکه سخن گفته است، این خطبه را اشباح نامیده اند.
• اشباخ در لغت به معنای اشخاص و چیزهایی است که از دور دیده شوند ولی مشخص نباشند به کار رفته است. از آنجا که علی از آفرینش آسمان، زمین، فرشتگان و آدم تا آنجا که در اندازه دریافتِ شنونده بوده سخن گفته است، این خطبه را اشباح نامیده اند.
• عادت سید رضی بر گلچین کردن خطبه ها بوده. پس این احتمال مطرح می شود که ممکن است لفظ «اشباح» در خودِ خطبه وجود داشته و وی آن را در کتاب نهج البلاغه نیاورده باشد. چنانچه شیخ صدوق در کتاب التوحید، خطبه ای را از علی بن ابی طالب نقل می کند که شباهت فراوانی به خطبه ای که سید رضی در نهج البلاغه آن را مطرح کرده، دارد. در خطبه ای که شیخ صدوق نقل کرده لفظ «اشباح» در خطبه وجود دارد و آن عبارت چنین است:
وَ کَیْفَ یُوصَفُ بِالأَشْبَاحِ وَ یَنْعَتُ بِالأَلْسُنِ الْفِصَاحِ ( چگونه ممکن است خداوند به اشباح و اجسام توصیف شود و چگونه ممکن است زبان های فصیح و گویا قدرت، بر بیان وصف او داشته باشند )
• یکی از معانی اصلی شَبَح ( مفردِ اشباح ) ، گسترش و امتداد چیزی است، و از آنجا که این خطبه طولانی بوده، آن را به خطبه اشباح نام گذاری کرده اند.
روزی شخصی در مسجد کوفه از علی درخواست می کند که خدا را آنچان برایش تعریف کند که گویی دارد او را با چشم می بیند. علی به بیان خطبه پرداخت و مسجد پُر از مردم شد در حالی که بخاطر سؤال وی که می خواست خدا را با چشم ببینید و می پنداشت که خدا مانند انسان است، عصبانی شد،
علی بن ابی طالب در خطبه به بیان ده مطلب پرداخته است:
• بخش اوّل: بخشی از اوصاف پروردگار جهت آماده کردن افکار برای پذیرش حقایق بعد از آن
• بخش دوّم: به سؤال پرسش کننده ای که از اوصاف پروردگار پرسیده بود پاسخ می گوید
• بخش سوم: عدم احاطه علمی انسان به ذات و صفات خدا
• بخش چهارم: تدبیر خداوند در جهان خلقت
• بخش پنجم: آفرینش آسمان ها
• بخش ششم: آفرینش فرشتگان، صفات و ویژگی های آنان
• بخش هفتم: آفرینش زمین
• بخش هشتم: آفرینش آدم و بعثت انبیا
• بخش نهم: علم خداوند به غیب و آگاهی او بر تمام اسرار وجود انسان و اعمال و تیت ها و افکار و اسرار نهفته در درون سینه او
• بخش دهم: دعاهای پر معنا و پر محتوا

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] خطبه اشباح از خطبه های مفصل نهج البلاغه است که موضوعات گوناگونی در آن مطرح شده است. توصیف خداوند، بی زمانی و بی مکانی او، توقیفی بودن اسما و صفات او، هدفداری خلقت موجودات، توصیف آسمان، فرشتگان، خلقت زمین، از جمله مطالب مطرح شده در این خطبه است.این خطبه به لحاظ ادبی دارای استعاره ها و کنایه هایی شگفت است که ابن ابی الحدید می گوید رواست بدین سبب گوینده بر دیگران برتر شمرده شود.
شَبَح به معنای شخص و چیزی است که از دور دیده شود و مشخص نباشد و چون در این خطبه امام(ع) از آفرینش آسمان، زمین، فرشتگان و آدم(ع) تا آنجا که در اندازه دریافتِ شنونده بود، سخن فرمود به «اشباح» معروف شده است.
مضمون
بنای سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه این بوده که هر مقدار از خطبه های حضرت امیرالمؤمنین(ع) را که دارای فصاحت و بلاغت چشمگیرتری بوده انتخاب نموده و قسمتهای دیگر را نقل نکرده است؛ از جمله خطبه ها همین خطبه اشباح است که خطبه بسیار مفصلی بوده، و با وجود تقطیع هایی که در آن واقع شده باز هم خطبه خیلی طولانی و مفصلی است. حضرت امیرالمؤمنین(ع) در هر جمله ای از جملات این خطبه کنایات و اقسام استعارات را به کار برده است. از جمله مباحث مطرح شده در خطبه اشباح اینهاست:•توصیف خداوند و اینکه او بی زمان و بی مکان و اوصافش توقیفی است و باید بدانچه که در قرآن و سنت پیامبر(ص) و ائمه هدی آمده است اکتفا نمود و اینکه عقل انسان از فهم کیفیت صفات خدا ناتوان است.• تفسیر راسخان در علم • آفریدگان، حجت خدا و دلیلی به سوی اویند هر چند سخن نگویند.• بطلان کار کسانی که خدا را به آفریدگان تشبیه می کنند. • رسیدن آفریدگان به غایتی که برایشان مقدر شده است. •اتقان صنع خداوند . • توصیف آفرینش آسمان. • توصیف فرشتگان. • توصیف آفرینش زمین. • خلفت حضرت آدم(ع) • تقدیر رزق و روزی به کم و زیاد به نحو عادلانه جهت آزمایش سپاس و صبر توانگران و فقرا. • توصیف علم الهی و اینکه او به همه موجودات عالم است. • خطبه با دعای امام و طلب رضای خدا و درخواست بی نیازی از اینکه دست نیاز به سوی جز او دراز کنیم به پایان می رسد.
ارزش ادبی خطبه
ابن ابی الحدید، از علمای اهل سنت، در شرح این خطبه می نویسد: ::این فصل از سخنان امیرالمؤمنین(ع) دارای استعاراتی شگفت و جز آن از ابواب بدیع است که اگر در دیوان شاعری پرگو یا نویسنده ای پرگو یافت شود سزاوار است بر دیگران مقدم شود،... خدا را جای شگفتی است از کسانی که معیار برتری سخنان را دارا بودن امثال این صنعت می دانند و چون در صد صفحه، دو یا سه کلمه از آن را بیابند، قیامتی برپا می کنند و در بوق و کرنا می کنند و صفحه ها در وصف نکویی و شگفتی آن پر می کنند ولی چون این سخن را که همه اش به لطیف ترین وجه و ظریف ترین وجه و زیباترین عبارت و دقیق ترین معنا و نیکوترین مقصود، از این صنعت پر است می بینند هوای نفس و تعصب مانع می شود که از برتری آن سخن بگویند البته اگر به خوبی سخن گویند و تعصب نورزند که دیگر سخنان را بر آن برتری دهند.
[ویکی شیعه] خطبه اَشباح یکی از خطبه های مفصل نهج البلاغه که با خداشناسی آغاز شده و با دعای طلب رضای خدا به پایان می رسد. این خطبه در نهج البلاغه کامل نیست و فقط بخشی از سخنرانی امام علی(ع) در آن آمده است. ابن ابی الحدید استعاره ها و کنایه های این خطبه را نشانه برتری گوینده خطبه نسبت به دیگران می داند.
توصیف خداوند، بی زمانی و بی مکانی او، توقیفی بودن اسما و صفات او، هدفداری خلقت موجودات، توصیف آسمان، فرشتگان، خلقت زمین، از جمله مطالب مطرح شده در این خطبه است. شماره ترتیبی این خطبه در نسخه های نهج البلاغه، متفاوت است.