ابن مقله

لغت نامه دهخدا

( ابن مقلة ) ابن مقلة. [ اِ ن ُ م ُ ل َ ] ( اِخ ) ابوعلی محمدبن علی بن حسین بن مقله. مولد او در سال 272 هَ. ق. به بغداد. او به بادی امر در بعض دواوین خدمت میکرد و راتبه ٔوی شش دینار بود در ماه. و هم عامل خراج بخشی از فارس بود و سپس بخدمت ابی الحسن بن الفرات پیوست و ابوالحسن او را برکشید تا حال او عظیم نیکو شد و مالی بسیار اندوخت. و با این همه عاقبت وحشت و کدورتی میان او و ابن فرات پدید شد و ابن مقله احسان او کفران کرد و در جمله دشمنان وی درآمد تا آنگاه که ابن فرات عزل و دستگیر گشت و چون بار دیگر ابن فرات منصب وزارت یافت ابن مقله را بگرفت و بصدهزار دینار مصادره کرد. در سال 316 مقتدر خلیفه ابن مقله را به وزارت برگزید و تا 318 در این مقام ببود آنگاه معزول و محبوس گردید و پس از تطورات و تحولاتی چند به وزارت راضی خلیفه منصوب گشت و دشمنان او نزد خلیفه سعایتها کردند تا خلیفه دست راست او را بریدن فرمود و مدتی دست بریده به زندان بماند و خلیفه همان روز از کرده پشیمان شد و ثابت را امر داد تا بزندان شود و موضع بریدگی علاج کند و ثابت جراحت را معالجه کرد و او به ثابت گفت دستی را که خدمت سه خلیفه کرد و دو بار تمام قرآن بنوشت چون دست دزدان ببریدند و به بیت ذیل تمثل جست :
اذا ما مات بعضک فابک بعضا
فبعض الشی ٔمن بعض قریب.
و گویند بزندان قلم بر ساعد راست استوار کرده مینوشت و از عجایب آنکه از محبس با خلیفه مکاتبه میکرد و نیز منصب وزارت میخواست و میگفت قطع ید مانع تکفل این مقام نیست و از جمله اشعار او در حنین بر دست بریده بیت ذیل است :
لیس بعدالیمین لذة عیش
یا حیاتی بانت یمینی فبینی.
و محمدبن یاقوت و ابن رائق دو دشمن قوی او بودند که نکبات او را سبب شدند. ابن مقله مخترع خط ثلث و توقیع و نسخ و ریحان و رقاع و محقق است و ابن بواب در خط متابعت او کرده است. ابن مقله چون مثل اعلی و صنم عقلی خوشنویسی و حسن خط است چنانکه شاعری عرب خط او را با فصاحت سحبان و حکمت لقمان و زهد ابن ادهم ردیف آورده و شعرای فارسی نیز بحسن خط او مثل زدند :
کاش ابن مقله بودی در حیات
تا بمالیدی خطش بر مقلتین.سعدی.مردم چشم ابن مقلة وقت
بنده آن خط چو عنبر شد.کمال اسماعیل.چنان خطی که اگر ابن مقله زنده شود
تراشه قلم او بمقله بردارد.
وفات او بزندان در سال 328 هَ. ق. بوده است.

فرهنگ فارسی

ابو علی محمد بن علی ( ف . ۳۲۸ ه . ق . ) وی بخدمت ابو الحسن بن فرات در آمد و مورد لطف او شد . و ثروتی اندوخت و سپس بین آن دو کدورتی ایجاد شد و ابن مقله کفران احسان او کرد . و در زمره دشمنان وی در آمد تا آنگاه که ابن فرات معزول و دستگیر شد. و چون بار دیگر بوزارت رسید ابن مقله را بگرفت و مصادره کرد . مقتدر خلیفه در ۳۱۶ ابن مقله را بوزارت انتخاب کرد. و او در ۳۱۸ معزول و محبوس شد. و بار دیگربه وزارت راضی خلیفه منصوب گردید و بسعایت حاسدان دست راست او را بریدند و مدتی در زندان ماند و همانجا در گذشت . وی مخترع خطوط ثلث توقیع ریحان رقاع و محقق است .
مولد او ببغداد

دانشنامه آزاد فارسی

ابن مُقْله (بغداد ۲۷۲ـ بغداد ۳۲۸ق)
(با نام اصلی ابوعلی محمدبن علی بیضاوی شیرازی) خوشنویس، وزیر خلفای عباسی، و ادیب ایرانی. نیاکانش اهل فارس بودند. در دربار چهار خلیفۀ عباسی به وزارت رسید و بارها بر اثر کینه توزی های اطرافیان و دشمنانش به زندان رفت. ابن مقله با کمک برادرش، ابوعبدالله، قوانین خط را به میزانِ علم هندسه درآورد. او دسته بندی انواع خط را براساس مقیاس هندسی (سطح و دور) مرتب و مقرر کرد. خط نسخ را برمبنای برافراشتگی الف، که قطر دایره ای است و کمانی های حروف بر آن بنا می شود، تکامل بخشید. در دوران وزارتش دستور داد تا قرآن را به خط نسخ و سر سوره ها را به خطوط محقق، ریحان، کوفی، و مَعقِلی بنویسند. به عربی نیز شعر می گفت و در فقه و تفسیر و ادبیات نیز تبحر داشت. بعضی وضع اقلام سته (شش گانه) را به او نسبت می دهند که به استناد شواهد تاریخی این مطلب درست نیست، ولی در تکمیل خط های موجود تلاش بسیاری کرد و به آن ها سامان بخشید. به علت گرایش های آشکار شیعی به فرمان راضی، خلیفۀ عباسی، به زندان افتاد و دست و زبانش بریده شد و در همان زندان جان سپرد. آثار او، بنابر آنچه در مصدرالخط آمده، عبارت اند از رساله ای در علم خط و قلم، محفوظ در دارالکتاب مصر؛ رسالۀ میزان الخط، محفوظ در مکتب عطارین تونس، اصناف الکتاب و مقدمة فی الخط محفوظ در خزانۀ عامه رباط الفتح در مغرب اقصی. از آثار خطی او تعداد اندکی برجا مانده است، ازجمله یک جزء قرآن، محفوظ در کتابخانۀ خدیوی مصر و یک قطعه خط، محفوظ در کتابخانۀ سلطنتی ایران. آثار دیگری که منسوب به اوست، بدون رقم (نام) است.

دانشنامه اسلامی

[ویکی اهل البیت] ابوعلی محمد بن علی بغدادی، ادیب، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط مختلف و وزیر عباسیان در شوال 272 ق. در بغداد زاده شد؛ هر چند به نوشته برخی متأخران، اصل خاندان وی از بیضای فارس بوده است. پدر او ابوالعباس علی بن حسین، ملقب به مقله، خطی زیبا داشته و قرآنی نوشته که ابن ندیم آن را دیده است.
ابن مقله نزد کسانی چون ابوالعباس ثَعْلَبْ و ابوبکر ابن دُریْد به کسب دانش پرداخت و در علوم ادبی تبحر یافت. وی در شانزده سالگی به دستگاه ابوعبدالله محمد بن داوود بن جرّاح راه یافت و به دبیری پرداخت، اما بعد از هشت ماه از ابن جراح جدا شد. ظاهراً نخستین سمت دیوانی او گردآوری مالیات اراضی فارس بود و پس از چندی در دستگاه ابوالحسن علی بن محمد بن فُرات سمت دبیری یافت و ابن فرات در حق وی بسیار نیکی کرد و افزون بر شغل دبیری مسئولیت های دیگری بر عهده او نهاد که برایش منافعی دربر داشت.
ابن مقله در نخستین دورة وزارت ابن فرات (296-299 ق.) سمت دبیری و ریاست دیوان خاتم را بر عهده داشت و در دوره دوم وزارت او (304-306 ق)، جزو خواص دستگاه وی و عهده دار دبیری سیّده، مادر المقتدر گردید. از آنجا که وی به طمع وزارت در این دوره با مخالفان ابن فرات همدست شده بود، پس از برکناری وی از سوی علی بن عیسی که در این هنگام ریاست دیوان ها را بر عهده داشت، به نظارت امور مالی ناحیه سواد انتخاب گردید.
چون در 311 ق. ابن فرات برای سومین بار به وزارت المقتدر رسید، ابن مقله را دستگیر و به همراه همدستانش، نخست به بصره سپس به اهواز و بعد به شیراز تبعید کرد. ابن مقله سرانجام در 312 ق. به شیراز رسید و با آن که ابن فرات به حاکم شیراز دستور قتل او را داده بود جان سالم به در برد، اما در عین حال اموال وی مصادره شد. در 314 ق، به هنگام وزارت علی بن عیسی، ابن مقله بار دیگر قدرت یافت، اما شغل رسمی پیدا نکرد. وی اخباری را از فردی به حاجب المقتدر می داده و رضایت خاطر او و خلیفه را فراهم می آورده است و ظاهراً همین امر باعث شد، تا پس از برکناری علی بن عیسی در 316 ق. به توصیه نصر حاجب، المقتدر او را به وزارت برگزیند.
نخستین دوره وزارت وی، دو سال و چهار ماه به طول انجامید و در سال 318 ق. از وزارت برکنار و زندانی شد و پس از مصادره اموالش بار دیگر به شیراز تبعید گردید.
پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت دیگر به وزارت خلفای عباسی رسید. یک بار در زمان خلافت القاهر (320-321 ق) که پس از بدست گرفتن زمام امور، سختگیری بسیار روا داشت و اموال مختلفی از مردم مصادره و آنان را دستگیر کرد. بار دیگر نیز پس از به خلافت رسیدن الراضی بالله (322 ق) به فرمان او به وزارت منصوب شد و همان سیاست گذشته را در مورد مخالفان در پیش گرفت. در سال 323 ق. به دستور خلیفه، برای فرونشاندن شورشِ ابومحمد حسن بن عبدالله ناصرالدوله حمدانی به موصل رفت اما تلاش وی برای سرکوب مخالفان به جایی نرسید و سرانجام مجبور به استعفا گردید و در 324 ق. دستگیر و زندانی شد. در زندان هم که بود کوشید تا نظر خلیفه را تغییر دهد ولی توفیقی نیافت و چون بیم آن می رفت که با نوشته هایش موجب آشوب شود دست راست وی را بریدند.
ابن مقله در علوم و فنون مختلف دست داشت، از جمله در فن بلاغت، حفظ لغت، علم اِعراب و فنون شعر استاد بود. اشعار وی زیبا و ملیح بود و توقیعات او بی مانند و بسیار زیبا شمرده شده است. بیشتر شهرت او در هنر خوشنویسی است. اختراع نوعی خط به نام "خط منسوب" که بعدها به دست ابن بوّاب تکمیل شد نیز به او یا برادرش ابوعبدالله حسن منسوب است. ابن ندیم مرتبه کمال هنر خوشنویسی را مخصوص این دو برادر دانسته است. ثعالبی نیز ضمن آن که خط وی را نیکوترین خطوط دنیا و غیرقابل توصیف دانسته به نامه ای اشاره کرده که در کلیسای قسطنطنیه بوده و در جشن ها، آن را در حجره ویژه ای از حجره های عبادت به نمایش می گذاشتند و از زیبایی و ملاحت آن در شگفت می ماندند.
بیشتر کسانی که شرح حال وی را نوشته اند، او را نخستین مخترع و مبتکر رسم الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی دانسته اند.