مصیبت نامه
دانشنامه آزاد فارسی
کتابی به فارسی در عرفان، سرودۀ عطار نیشابوری. این منظومه، در قالب مثنوی و در حدود ۷هزار بیت سروده شده و موضوعِ کلی آن، همچون بیشترین آثار او، تکاپو در جست وجوی حقیقت و بیان کیفیّت این تکاپوست. عطّار در این مثنوی، پس از مقدمه ای طولانی، در ضمن ۴۰ مقاله از سرکشیِ حقیقت جویانۀ سالک به شماری از اجزای هستی همچون جماد، وحوش، نبات، خیال، عقل، دل و جان سخن می گوید و در مقالۀ آخر، وصول او را به مقصود نشان می دهد. عناوین فصول این کتاب، «الحکایة والتمثیل» است. این منظومه، همچون دیگر آثار عطار، بیشتر از نظر معنی قابل بررسی است تا لفظ. مصیبت نامه به کوشش عبدالوهاب نورانی وصال به چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۵۶ش)
دانشنامه اسلامی
این اثر که به گفته استاد زرین کوب «پیچ گاهی» در روند مثنوی سرایی عطار می نماید، شرح درد و اندوه بی سرانجام سالک فکرت است که حقیقت را می جوید و در هر گام ماتمی دارد و پایان راه او نیز سرگشتگی و حیرت چیزی نیست. وی در این کتاب با این مسئله رو به روست که در دو راهه شریعت و طریقت، چگونه می توان دنبال حقیقت را گرفت، اما پاسخ او به این مسئله هرگز او را به آرامش نمی رساند.
این کتاب کمابیش 8780 بیت دارد که از دید بیرونی و درونی، با منطق الطیر و الاهی نامه بسیار متفاوت نیستند، اما به گفته شادروان فروزانفر، بی گمان طرح آن در منظومه های زبان فارسی تازه و نوآیین است و نه پیشینیان و نه واپسینیان، چنین مثنوی بدین طرح و سبک سروده اند. شرح سلوک باطنی را بسیاری از شاعران چکیده یا درازدامن گفته اند، اما در مقالات پراکنده که مطالب آنها با یک دیگر پیوستگی ندارند و عطار در این کتاب آنها را به یک دیگر پیوسته است و در هر مقاله کنجکاوی خواننده را برمی انگیزد و او را به خواندن مقاله پسین وامی دارد. هر مقاله، به یکی از مراتب وجود یا اشخاص الاهی و غیبی می پردازد و شیخ در گفت وگو با سالک و وصف آن رتبه، اطلاعات فلسفی و دینی خود را می گنجاند و چند حکایت درخور مقام بر آن می افزاید.
وصف سیر آفاقی و انفسی بدین بلندی و ریزبینی، در هیچ یک از کتاب های صوفیان نیست، اما عطار در این منظومه به بازگویی هر یک از مراتب وجود به اعتبار صفت ویژه آن می پردازد. مانند اینکه جبرئیل مظهر امر و اسرافیل نمودار احیا و میراندن و قلم مظهر قدرت و عیسی نمونه پاکی است. وی اینها را جایگاه هایی در راه سلوک می داند و معنای سیر آفاقی را به خوبی روشن می کند و به اشارت می فهماند که مقصود از سیر، تحقق بدین مراتب است.
موسیقی ذهنی شاعر در این کتاب به گمان، از دوبیتی های فهلوی گونه منظومه خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخر الدین اسعد گرگانی متأثر است. وی برای رسیدن به استقلال، آهنگ را در این جا رها می کند و به موسیقی غزل هایی روی می آورد که گاهی در همین وزن سروده بود.
عطار در مصیبت نامه پس از بیان مقدمات عادی و رایج عصر خویش؛ یعنی ستایش خداوند و حضرت رسول اکرم و خلفای راشد و خاندان رسول خدا و دو سبطش که در آنها نیز سودمندی های بسیاری از دید مقاصد عارفان و اشاره به اسرار گفته های پیشوایان و احادیث و اخبار هست، طرح کتابش را می ریزد و به مقصود اصلی اش روی می آورد. تخیل عطار در پرداختن فصل های گوناگون این کتاب نیز بسیار نوآورانه می نماید. او قهرمان داستان و سالک اصلی راه دراز حقیقت خواهی را «فکر» رهرو می داند و آن را جان و شخصیت می بخشد و «سالک فکرت» می خواند و گام به گام با او نزد همه مظاهر گوناگون هستی می رود و با آنها گفت وگو می کند و از این گفت وگوها، چیزها می نویسد.
