دانشنامه آزاد فارسی
دو اصطلاح در علوم قرآنی، به معنای آیاتی که در مکه و مدینه نازل شده اند. علم شناخت هر یک از این دو گروه آیات از مهم ترین پژوهش ها و بحث های میان محققان و عالمان علوم قرآنی است. از مهم ترین موضوعات این علم شناخت معیارهای تمیز دادن سوره های مکی و مدنی از همدیگر و نیز ویژگی های هر یک از این آیات است. قرآن پژوهان، اعم از اهل سنت یا شیعه، برای شناخت سوره های مکی و مدنی سه قاعده قرار داده اند: ۱. قاعده همگانی، بدین معنا که آنچه در مکه و پیرامون آن، حتی بعد از هجرت، نازل شده مکی است و آنچه در مدینه و اطراف آن نازل شده مدنی است؛ ۲. قاعدۀ ناظر بر انسان ها، آنچه خطاب به اهل مکه باشد، غالباً با «یا ایها الناس» یا «یا بنی آدم»، مکی است و آنچه خطاب به اهل مدینه باشد، غالباً با «یا ایها الذین امنوا»، مدنی است؛ ۳. قاعدۀ زمانی، آیاتی که پیش از هجرت نازل شده مکی و آنهایی که پس از هجرت نازل شده مدنی است. بعضی مفسرین و محققین معیارهای دیگری برای تشخیص سوره های مکی و مدنی شناخته اند: الف. مشخصات سوره های مکی: ۱. هر سوره ای که «کلّا» دارد و این کلمه در نیمۀ دوم قرآن آمده است؛ ۲. هر سوره ای که سجده دارد؛ ۳. سوره هایی که در آغاز آن حروف مقطعه آمده است (جز بقره، آل عمران و دربارۀ رعد اختلاف است)؛ ۴. هر سوره ای که قصص انبیاء و امت های گذشته دارد (جز بقره)؛ ۵. هر سوره ای که قصۀ آدم و ابلیس دارد (جز بقره)؛ ۶. سوره ای که «یا ایها الناس» دارد و «یا ایها الذین آمنوا» ندارد (حج)؛ ۷. سوره های مفصّلات، یعنی سوره های کوتاه آخر قرآن. ب. مشخصات سوره های مدنی: ۱. هر سوره ای که در آن حدود احکام و فرایض و قوانین اجتماعی و مدنی آمده است؛ ۲. هر سوره ای که در آن اذن جهاد و احکامش آمده است؛ ۳. هر سوره ای که در آن ذکر منافقان آمده است (جز عنکبوت). سوره های قرآن از نظر مکی و مدنی چهار دسته اند: ۱. مکی؛ ۲. سوره های مدنی؛ ۳. سوره های مکی با آیات مدنی؛ ۴. سوره های مدنی با آیات مکی. از آن جا که سوره ها و آیات مکی از نظر زمانی بر آیات مدنی مقدم اند، همین امر معیار خوبی برای شناخت و تعیین ناسخ و منسوخ و خاص و عام و مطلق و مقید است.
