یاقوت حموی

لغت نامه دهخدا

یاقوت حموی. [ ت ِ ح َ م َ ] ( اِخ ) رومی الجنس حموی المولد بغدادی الدار ملقب به شهاب الدین ، ولادت او به بلاد روم بود و در خردی از مولد خود به اسارت رفت و در بغداد مرد. تاجرپیشه ای موسوم به عسکربن ابی نصر حموی او را بخرید ووی را به مکتب فرستاد تا پس از فراگرفتن خواندن و نوشتن در ضبط کارهای بازرگانی خویش از وی سودمند شود چه خداوند او عسکر خطی نیکو داشت و بجز امور بازرگانی چیزی نمی دانست. وی در بغداد سکونت داشت و در آنجا زن گرفت و فرزندانی چند بیاورد. چون یاقوت بزرگ شد به نحو و لغت تا حدی آشنا شده بود و خداوندش او را به سفر کردن مشغول ساخت و وی به کیش و عمان و آن نواحی رفت و آمد میکرد و به شام بازمیگشت. سپس میان یاقوت و خداوند او ناسازگاری رخ داد که آزادی او را ایجاب کرد و یاقوت را از وی دور ساخت و این حادثه به سال 596 هَ. ق. بوده است. آنگاه برای کسب معاش به استنساخ کتب پرداخت و از اینرو فواید بسیاری هم از مطالعه کتب برداشت. سپس سفر کرد و ضمن کارهای بازرگانی کتاب هم خرید و فروش میکرد. یاقوت بسبب مطالعه بعضی از کتب خوارج نسبت به علی بن ابیطالب کینه تعصب آمیزی داشت و از خواندن این گونه کتب در ذهن او مطالب بسیاری نقش بسته بود. وی به سال 613 هَ. ق. به دمشق رفت و در بعضی بازارهای آن شهر ببازرگانی پرداخت و در آنجا با کسانی که به دوستی علی تعصب داشتند مناظره کرد و میان او و یاران علی سخنانی رد و بدل شد در نتیجه در باره علی گفته های ناروائی بر زبان آورد و آن مردم را سخت بر ضد او برانگیخت ، بدانسان که نزدیک بودوی را بکشند، ولی یاقوت از این ماجرا جان سالم بدر برد و از دمشق بگریخت و هراسان به سوی حلب رفت و از آنجا نیز بیرون شد و به موصل رسید. آنگاه به اربل رهسپار شد و سپس عازم خراسان گردید و آنجا اقامت گزید و در شهرهای آن ناحیه بازرگانی میکرد. و مدتی هم در مرو متوطن شد و به کتابخانه های آن شهر میرفت و استفاده میکرد. سپس به خوارزم متوجه شد و ورود وی بدان شهر به سال 616 هَ. ق. مصادف با خروج و طغیان تاتار گردید و ناچار از خوارزم هراسان و گریزان آواره شد و در راه رنج و تنگدستی بسیار کشید تا سرانجام به موصل رسید و در آن شهر مدتی اقامت کرد. سپس به سنجار رفت و از آن شهر به حلب سفر کرد و در خارج آن شهر روزگاری بسر برد تا وفات یافت. وی هنگام اقامت در مرو معلومات بسیاری برای کتاب معجم البلدان که مایه شهرت اوشده است فراهم آورد و آن را در شهر حلب به مساعدت وزیر جمال الدین قفطی به پایان رسانید. یاقوت اندکی پیش از مرگ خود به مقامی رسیده بود که مردم او را میستودند و فضل و ادب او زبانزد همگان بود. از تألیفات اوست : 1- ارشاد الاریب الی معرفة الادیب که به معجم الادباء یا طبقات الادباء معروف است ( در کشف الظنون و ابن خلکان آن را به نام ارشاد الالباء الی معرفة الادباء آورده اند ). یاقوت در این کتاب اخبار نحویان و لغویان و قراء و علمای اخبار و انساب و نویسندگان و هرکه را در ادب تصنیفی کرده آورده است. پروفسور مارگلیوس استاد دانشگاه آکسفورد به تصحیح و مقابله آن به خرج اوقاف گیب همت گماشته و در مطبعه هندیه قاهره از سال 1909 تا پایان سال 1916 م. در هفت مجلد به چاپ رسیده است. 2- مراصد الاطلاع فی اسماء الامکنه والبقاع ، این کتاب مختصر معجم البلدان است و در فهرست دارالکتب العربیه المحفوظة بالکتبخانه جزء 5 ص 146 نوشته شده است ، تألیف یاقوت حموی ، و در کشف الظنون چ اروپا ج 5 ص 625 پس از ذکر کتاب معجم البلدان یاقوت گوید و مختصرآن را صفی الدین عبدالمؤمن فراهم آورده و به همت پروفسور گوینپول جلد چهارم آن در لیدن ( 64-1850م. ) چاپ شده یک جلد آن به سال 1168 هَ. ق. در 900 صفحه در باتاویا بطبع رسیده است. و کتاب موسوم بمراصد الاطلاع فی معرفة الامکنه والبقاع در ایران به سال 1315 در 429 صفحه ( چ سنگی ) چاپ شده است. 3- المشترک وضعاً والمفترق صقعاً ( فی البلدان )، این کتاب را پروفسور وستنفلد گوته ، بترتیب حروف از معجم البلدان در سال 1846 م.در 370 صفحه برگزیده است. 4- معجم البلدان فی معرفة المدن والقری والخراب والعمار والسهل و الوعر فی کل مکان. یاقوت در 20 ماه صفر 621 هَ. ق. در مرز حلب تألیف آن را به پایان رسانیده و آن را به خزانه امام الفضلا و سید الوزراء جمال الدین القفطی وزیر حلب هدیه کرده است. این کتاب به اهتمام پروفسور وستنفلد در6 جلد بزرگ که ششم آن مشتمل بر فهرست اسماء رجال و زنان است که بالغ بر 12 هزار نام میشود، در لایپزیک در تاریخ 1866 - 1873 م. چاپ گردیده است و در مطبعة السعادة مصر در تاریخ 4- 1323 با ذیل به اهتمام السید امین الخانجی طبع شده است و ذیل را به نام «منجم العمران فی المستدرک علی معجم البلدان » موسوم کرده است و در آن کلیه مطالبی را که درباره کشورهای اروپا و آمریکا مؤلف نیاورده ذکر کرده است چه این تقسیمات پس از عصر مؤلف پدید آمده و به منابع کتب جغرافیائی جدید استناد کرده است. رجوع به مقدمه معجم الادباءو معجم المؤلفین جزء 13 ص 178 و شذرات الذهب جزء 5 ص 121، 122 و قاموس الاعلام ترکی و معجم المطبوعات ج 2 ص 1941 و اعلام زرکلی ج 3 ص 1142 و کشف الظنون و وفیات الاعیان ج 2 ص 346 و لسان المیزان ج 6 ص 239 و تاریخ مغول ص 41 و 51 و 480 و ایران باستان پیرنیا ج 1 ص 106 شود.

فرهنگ فارسی

شهاب الدین ابو عبدا... یاقوت بن عبدا... حموی بغدادی از ادبا و لغویان اوایل قرن هفتم هجری و مولف کتاب معجم البلدان است . صفی الدین ابن عبدالحق ( و.۵۳۹ ه.ق .- ف. ۶۲۶ ه.ق ) معجم البلدان را مختصر کرد و آنرا مراصد الاطلاع نامید. تالیف دیگر او معجم الادبائ است . یاقوت درجوانی اسیر شد و در بغداد تاجری بنام عسکر حموی او را خرید و پس از مدتی او را آزاد کرد ( ۵۹۵ ه. ) وی پس از آزاد شدن مسافرتها کرد. ابتدا بر اثر خواندن کتب خوارج متمایل به مذهب آنان شد و در دمشق نزدیک بود کشته شود و از آنجا گریخت و به خراسان و خوارزم رفت . در حمل. چنگیز یاقوت به موصل و از آنجا به حلب فرار کرد و در همان جا در گذشت .

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] یاقوت حموی مولف کتاب مشهور معجم البلدان در علم جغرافی می باشد.
«شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی بغدادی» از ادبا و لغویان اوایل قرن هفتم هجری و مؤلف کتاب معجم البلدان است.
اسارت یاقوت
یاقوت در جوانی اسیر شد و در بغداد تاجری به نام عسکر حموی او را خرید و پس از مدتی او را آزاد کرد. وی پس از آزاد شدن مسافرت ها کرد.
گرایش به خوارج
ابتدا بر اثر خواندن کتب خوارج متمایل به مذهب آنان شد و در دمشق نزدیک بود کشته شود اما از آنجا گریخت و به خراسان و خوارزم رفت. در حمله چنگیز، یاقوت به موصل و از آنجا به حلب فرار کرد و در همان جا درگذشت.عمده تالیفات یاقوت در تاریخ و جغرافیاست. او در نحو و دیگر فنون ادب نیز دارای آثاری است که چندان مورد توجه نیستند.
آثار
...