قائم مقام. [ ءِ م َ ] ( اِخ ) میرزاابوالقاسم فراهانی تهرانی ، از ادبای عهد فتحعلی شاه قاجار است. ادیبی فاضل ، منشی ای کامل ، شاعری ماهر، مترسلی دانشمند و در نظم و نثر فارسی استاد بوده و به ثنائی تخلص مینمود. وی به سال 1193 هَ. ق. متولد شد و به سال 1237 هَ. ق. پس از وفات پدرش میرزا عیسی ، میرزاابوالقاسم به وزارت شاه منصوب و به قائم مقام ملقب گردید. وی اوائل عهد محمدشاه قاجار را نیز دیده و سال 1251 هَ. ق. در گذشته و یا به سعایت جمعی بدستور محمدشاه به قتل رسید. از اوست : 1- منشآت قائم مقام که حاوی نوشته ها و انشأهای اوست. پس از وفاتش حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله مجموع آنها را گردآوری کرد و آن به سال 1294 هَ. ق. بدستور اویس میرزا پسر حاج فرهاد میرزا چاپ و منتشر شده کتابی است مشتمل بر فوائد علمی و ادبی و تاریخی و به منشآت قائم مقام یا «انشاء قائم مقام » معروف است. قبل از آنکه نمونه ای از منشآت او نقل شود خوب است خلاصه تصرفاتی که او در نویسندگی بکار آورده است شرح شود: 1- شیرینی بیان و عذوبت الفاظ و حسن ادا. 2- کوتاهی جمله ها که دیری بود از بین رفته بود و علاوه بر مزدوجات و تکرار معنای هر مزدوجی باز جمله ها را با قرینه سازیها مکرر میکردند و خواننده را کسل ولی قائم مقام از ازدواج تجاوز نمیکند و قرینه ها را مکرر نمیسازد مگر آنجا که بلاغت کلام اجازه دهد. 3- دقت در حسن تلفیق هر مزدوج از سجعهای زیبا که شیوه خاص شیخ سعدی است. 4- حذف زوائد القاب و لاطائلات و تعریفهای خسته کننده در هر مورد. 5- ترک استشهادات مکرر شعری از تازی و پارسی مگر گاهی ، آنهم به قدری زیبا و خوش ادا و با حسن انتخاب که گوئی شاعر آن شعر را فقط برای همین مورد گفته است و همینطور است در استدلالات قرآنیه و حدیث و تمثل و سایر اقتباسات. 6- صراحت لهجه و ترک استعاره و کنایه و تشبیب های دور و دراز خسته کننده. 7- اختصارو ایجاز که در ادای جمله ها و بسط مقال ایجاز را بر اطناب رجحان مینهد و از اینرو مراسلات او نسبت به رسم آن عصر همه مختصر است. 8- ظرافت و لطیفه پردازی که از مختصات گلستان شیخ سعدی است و قائم مقام نیز در این باره دستی قوی داشته است. مخصوصاً در آوردن لغات و مصطلحات تازه که استعمالش برای نویسندگان محافظه کار دشخوار بلکه محال میشود و همواره در این مورد برای گریز از ذکر یک لغت صاف و صریح به چندین لغت عربی و کنایه و استعاره ادبی متوسل میشدند. اما قائم مقام هرچه میخواست مینوشت و آن را طوری می آراست که به نظر مقبول می آمد. 9- عبارتش مثل گلستان شیخ آهنگ دار است و اینک نمونه ای از آثار او آورده میشود بعد العنوان :
فرهنگ عمید
کسی که در جای کس دیگر قرار گیرد و کارهای او را انجام دهد، نایب و جانشین.
فرهنگ فارسی
لقب دو تن از وزیران قاجاریه قائم مقام اول . ( میرزا ) عیسی فراهانی ملقب به میرزا بزرگ پیشکار و وزیر عباس میرزا نایب السلطنه و ادیب و نویسنده ( ف. تبریز ۱۲۳۷ ه ق ./ ۱۸۳۱ م . ) وی چون در تبریز در واقع قائم مقام میرزا شفیع صدراعظم بود اوراقائم مقام گفتند . اوراست : اثبات النبوه الخاصه بفارسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد که رساله ایست فارسی پیرامون جهاد که آنرا جهادیه کبری نیز نامند الجهادیه الصغری ( مقدمه دو رساله اخیر از ابوالقاسم قائم مقام است ) وی جز ابوالقاسم قائم مقام سه فرزند دیگر داشت .یا قائم مقام دوم.( میرزا ) ابالقاسم بن ( میرزا ) عیسی قائم مقام فراهانی وزیر عباس میرزا و محمد شاه قاجار ( و. ۱۱۹۳ ه ق .- مقت. ۱۲۵۱ ه ق . / ۱۸۳۵ م . ) . وی ادیب منشی شاعر و در نظم و نثر فارسی استاد بود و ثنائی تخلص میکرد . در سال ۱۲۳۷ پس از وفات پدر در تبریز بوزارت عباس میرزا منصوب شد و قائم مقام لقب یافت . اما بسعایت گروهی از دشمنان معزول شد ولی پس از سه سال مجددا در سال ۱۲۴۱ بوزارت عباس میرزا نایب السلطنه منصوب گردید . وی پس از مرگ فتحعلی شاه ( ۱۲۵٠ ) وسایل حرکت محمد میرزا و جلوس او را بتخت سلطنت فراهم کرد و خود صدراعظم ایران گردید. کوششهای بسیار وی در اصلاح امور ایران موجب حسادت عده ای از جمله حاجی میرزا آقاسی میرزا مسلم خویی میرزا نصرالله اردبیلی گردید و آنان دسایس مختلف برانگیختند تا شاه در ۳٠ ماه صفر ۱۲۵۱ ه ق . او را بباغ نگارستان ( تهران ) احضار کرد و در آنجا وی را خفه کردند . جسد قائم مقام را در حضرت عبدالعظیم بخاک سپردند . وی در نثر فارسی سبکی خاص ایجاد کرده که مختصات آن ازین قرار است : شیرینی بیان و عذوبت الفاظ و حسن ادا کوتاهی جمله ها دقت در حسن تلفیق هر مزدوج از سجعهای زیبا که شیوه سعدی است حذف زواید القاب و خودداری از تعریفات خسته کننده ترک استشهادات مکرر شعری از تازی و پارسی مگر بندرت که آن هم به قدری زیبا و خوش ادا که گویی شاعر آن شعر را فقط برای همین مورد گفته و همین طور در استدلالات قر آنی و حدیث و تمثیل صراحت لهجه ترک استعاره و کنایه و تشبیهات دور و دراز خسته کننده اختصار و ایجاز ظرافت و لطیفه پردازی که از مختصات کلام سعدی است و قائم مقام نیز در این باره دستی قوی داشته . مخصوصا در آوردن لغات و مصطلحات تازه که استعمالش برای نویسندگان محافظه کار دشوار بلکه محال مینمود دست داشت . همچنین عباراتش دارای آهنگ است و بگوش خوشایند مینماید . قائم مقام موجب تغییر سبک منش آت درباری و همچنین نثر معمولی گردید . از آثار اوست: [ منش آت قائم مقام ] حاوی نوشته ها و انشائ های او. پس از وفاتش فرهاد میرزا معتمد الدوله مجموع آنها را گرد آوری کرد و آن بسال ۱۲۹۴ ه ق . بدستور اویس میرزا ابن فرهاد میرزا چاپ و منتشر گردید و بعدها مکرر بطبع رسید جلایرنامه که مثنویی است فکاهی و انتقادی ( انتقاد اوضاع درباریان و نقایص لشکری و کشوری ) که آنرا بنام جلایر ( غلام خود ) نظم کرده و آن ضمن دیوانش چاپ شده مقدمه جهادیه صغرای پدرش میرزا عیسی مقدمه جهادیه کبرای پدرش دیوان شعر وی ( شامل قصاید و قطعات و رباعیات ) که با جلایر- نامه بطبع رسیده است . او از پیشوایان نثر ساده دوره قاجاری است و نوشته های وی در نثر دوره مشروطیت و زبان تخاطب موثر افتاده است . ۱ - جانشین نایب مناب : چون طاهر وفات یافت ابو علی در مدینه قائم مقام او شد . ۲ - وزیراعظم نخست وزیر . خلیفه نائب مناب
