مفهوم غیبت
غیبت امام مهدی (عج) به معنای پنهان بودن او از دید مردم است. شیعیان معتقدند که او به امر خداوند در غیبت به سر می‌برد و این امر به دلایل مختلفی صورت گرفته است. پنهان بودن امام زمان به عنوان یک آزمون برای شیعیان و نیز به منظور حفظ جان امام و جلوگیری از ظلم و ستم بر او تفسیر می‌شود.
این غیبت به دو دوره تقسیم می‌شود: غیبت صغرا و کبرا.
غیبت صغرا
به دوره‌ای گفته می‌شود که امام مهدی (عج) از سال ۲۵۵ هجری قمری (سال تولد او) تا ۳۲۹ هجری قمری (مرگ نایب چهارمش، علی بن محمد سمری) به مدت ۶۹ یا ۷۴ سال در ارتباط با شیعیان از طریق چهار نایب (نواب اربعه) بود.
نواب اربعه: این چهار نفر به عنوان واسطه‌های ارتباطی بین امام و شیعیان عمل می‌کردند و نامه‌ها و درخواست‌های شیعیان را به امام می‌رساندند.
غیبت کبرا
از سال ۳۲۹ هجری قمری آغاز شده و تا زمان ظهور امام مهدی (عج) ادامه خواهد داشت. در این دوره، ارتباط ظاهری امام با شیعیان قطع شده و هیچ نایبی به عنوان نماینده مشخص نشده است.
راهنمایی برای شیعیان: در این دوره، شیعیان باید به عالمان و راویان حدیث مراجعه کنند و در مسائل دینی از آنها راهنمایی بگیرند.
فلسفه و علت پنهان بودن امام زمان
حفظ جان امام: یکی از دلایل اصلی غیبت، حفظ جان امام از خطرات و تهدیدات موجود در زمانه خود است.
امتحان و آزمایش مردم: غیبت به عنوان آزمونی برای شیعیان در نظر گرفته شده است تا ایمان و اعتقاد آنها را محک بزند. در این دوران، برخی از افراد دچار شک و تردید می‌شوند و فقط مخلص‌ترین و با ایمان‌ترین افراد به اعتقاد خود باقی می‌مانند.
نداشتن بیعت با ظالمان: امام مهدی (عج) به وسیله غیبت از بیعت با حکومت‌های ستمگر آزاد می‌شود و این امر به او این امکان را می‌دهد که در زمان قیامش به طور مستقل و آزادانه عمل کند. برخلاف دیگر امامان که به خاطر تقیه حکومت‌ها را به رسمیت می‌شناختند، امام مهدی (عج) نیازی به تقیه ندارد و به همین دلیل با هیچ حکومت ستمگری بیعت نمی‌کند. غیبت او این شرایط را فراهم می‌کند.
فراهم نبودن زمینه اجتماعی و سیاسی: برخی از روایات به این نکته اشاره دارند که شرایط سیاسی و اجتماعی برای ظهور امام مهدی (عج) هنوز فراهم نیست.
آثار مکتوب
بسیاری از عالمان شیعه درباره غیبت امام مهدی (عج) کتاب‌هایی نوشته‌اند. از جمله کتاب غیبت نعمانی و کتاب غیبت شیخ طوسی از مشهورترین آثار در این زمینه هستند.
آثار دیگری مانند کمال‌الدین نوشته شیخ صدوق و الفصول العشره فی الغیبه اثر شیخ مفید نیز به بررسی این موضوع پرداخته‌اند.
