بوستان سعدی

[ویکی فقه] بوسْتان، یا سعدی نامه، هنری ترین و شاعرانه ترین مثنوی حکمی - اخلاقی و عرفانی در ادب فارسی، سروده سعدی شیرازی (ه م )، شاعر پرآوازه ایران در سده ۷ق /۱۳م است.
با آنکه سعدی به نام کتاب دیگر خود گلستان تصریح کرده است. اما به نام این مثنوی که از آن با تعبیر «نام بُردار گنج » یاد می کند. اشاره ای نکرده است. نسخه های کهن این مثنوی، نام سعدی نامه برخود دارند و نسخه های متأخر و جدید، نام بوستان؛ و چنین می نماید که ارباب ذوق، از یک سو به قرینه نام گلستان، و از سوی دیگر بر اساس دو بیت از مقدمه این کتاب که البته بوستان در آن ها معنی لغوی خود را دارد، بر سعدی نامه نام بوستان نهاده اند. نام کتاب بنا بر نسخه های خطّی قدیم، از جمله نسخه کتابخانه بنیاد بودمر در ژنو (تحریر در ۷۲۰)، سعدی نامه بوده گویا بعدها خودِ شاعر یا، به احتمال بیشتر، نسخه نویسان برای قرینه سازی با گلستان، نام بوستان را برای کتاب برگزیده اند و نام اصلی آن کم کم فراموش شده است. در مقدمه یکی از نسخه های قدیم در بیتی به نام «بوستان» اشاره شده است: «ز بهر تماشاگه دوستان/ کتابی است نام خوشش بوستان» و در مقدمه نسخه های معمول هم ابیاتی هست که علاقه شاعر را به کلمه «بوستان»، هرچند در معنای لغوی آن، و نظر نسخه نویسان را به این تسمیه نشان می دهد. فروغی در مقدمه خود بر بوستان استنباط کرده است که سعدی مدتی پس از اتمام اثر، برخی اشعار و کلمات و احتمالاً نام آن را تغییر داده است به نظر می رسد که وی از مدت ها قبل از ۶۵۵، بخش ها یا دست کم حکایت هایی از بوستان را به نظم درآورده بوده و در تاریخ یادشده پایان رسمی کتاب را اعلام کرده است.
پیشینه
بوستان که زمینه های سرودن آن در طول سیر و سیاحت های سعدی فراهم آمده و بخش هایی از آن هم پیش از بازگشت ِ سعدی به شیراز سروده شده بود، بنابر اشاره سعدی در دیباچه بوستان در ۶۵۵ق، در فاصله دو عید -احتمالاً عید فطر و قربان - به نام ابوبکر بن سعد بن زنگی، اتابک سلغری فارس (حک ۶۲۳- ۶۵۸ق / ۱۲۲۶-۱۲۶۰م ) به پایان آمد و به تعبیر خود شاعر در این سال «پُردُر شد این نام بردار گنج ». از ۱۲۳۹/۱۸۲۴ ـ که ظاهراً نخستین بار بوستان در کلکته چاپ شد ـ تا روزگار ما که منقّح ترین بوستان را غلامحسین یوسفی در ۱۳۵۹ش با سرمایه انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی چاپ کرد، دهها چاپ بوستان همراه کلیات سعدی یا جداگانه در داخل و خارج از ایران عرضه شده است که هر کدام به گونه ای و در دوره ای توجه محقّقان را به خود جلب کرده است.
مضمون بوستان
بوستان در بحر متقارب (هم وزن ِ شاهنامه فردوسی ) بر طبق نسخه مصحح غلامحسین یوسفی در ۰۱۱`۴ بیت سروده شده است. این مثنوی گذشته از یک دیباچه (یک حکایت) در توحید، نعت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و ستایش خلفای راشدین، سبب نظم کتاب و مدح ابوبکر بن سعد بن زنگی و محمد بن سعد بن ابی بکر، دارای ۱۰ باب، بدین ترتیب است: ۱. عدل و تدبیر و رای، (۱۹ حکایت). ۲. احسان، (۲۹ حکایت). ۳. عشق و مستی و شور، (۱۹ حکایت). ۴. تواضع، (۲۷ حکایت). ۵. رضا، (۱۲ حکایت). ۶. قناعت، (۱۵ حکایت). ۷. عالَم تربیت، (۲۲ حکایت). ۸. شکر بر عافیت، (۹ حکایت). ۹. توبه و راه صواب، (۱۹ حکایت). ۱۰. مناجات و ختم کتاب. (۳ حکایت).از میان حکایت های آن حدود بیست تا سی حکایت مهم تر و قابل بحث و بقیه، تمثیل ها و نکته های اجتماعی، تربیتی، سیاسی و اخلاقی است که ظاهراً سعدی برای ارائه و رنگ آمیزی و دلپذیرکردن دیدگاه های خود آفریده و هر یک را در جای لازم به کار برده است. بنابراین، بسختی می توان پذیرفت که حوادث این حکایت ها، بخصوص آن ها که خود شاعر به عنوان یکی از شخصیت های حکایت ظاهر می شود، در عالم واقع اتفاق افتاده باشد؛ بویژه آن که این حکایت ها کمتر در منابع پیشین نمونه و مأخذی دارد. از میان حکایت ها، داستان سفر سعدی به سومنات، بسیار مورد بحث و نقد و نظر قرار گرفته و در وقوع آن تردید شده است. با اینهمه، حکایت های بوستان از نظر شکل شناسی، محتوا و القای اندیشه های سعدی مهم و سزاوار مطالعه و تحقیق است.