دانشنامه اسلامی
ریشه کلمه:
مکر (۴۳ بار)
تدبیر. اعم از آنکه در کار بد باشد و یا در کار خوب. در مفردات و اقرب الموارد میگوید: مکر آن است که شخص را به حیلهای از مقصودش منصرف کنی و آن دو نوع است محمود و مذموم. محمود آنست که از آن کار خوبی مراد باشد و مذموم به عکس است. در المنار گفته: مکر در اصل تدبیر مخفی است که مکر شده را به آنچه گمان نمیکرد میکشد و اغلب در تدبیر بدکار میرود. اینکه در قاموس گفته: «اَلْمَکْرُ: اَلْخَدیعَةُ» و در صحاح آمده: «اَلْمَکْرُ: اَلْاِحْتِیالُ وَالْخَدیعَةُ» هر دو معنی غالب را در نظر گرفتهاند. بنابر قول اقرب، مفردات ، مجمع و المنار مکر اعم و شامل تدبیر خوب و بد هر دو است. مؤید این سخن قول خداوند است که فرموده: . وصف «اَلسَّیِّی» میرساند که مکر فی نفسه گاهی سییء است و گاهی حَسَن ایضاً آیات . . در اینجا لازم است به سه مطلب اشاره شود: 1- در بسیاری از آیات آنگاه که نسبت مکر به خدا داده شده مکر در مرتبه ثانی است یعنی اول مکر بدکاران در مقابل دین حق و دستور خداوند است سپس مکر خدا و آن دو جور است مجازات و غیر آن مثلاً در آیه . مراد از «یَمْکُرُونَ» حیله و تدبیر مشرکین است که میخواستند حضرت رسول «صلی اللَّه علیه و آله» را بکشند یا زندانی کنند و یا تبعید نمایند و مراد از «یَمْکُرُ اللَّهُ» همان تدبیر خداوند است که آن حضرت را مأمور به هجرت نمود. ایضا در آیه . که مراد از مکر اول حیله یهود است در باره کشتن عیسی «علیه السلام» و منظور از مکرالله نجات دادن عیسی از دست آنهااست. ولی در آیاتی نظیر . منظور از مکر اول طفره زدن و انحراف کفار است از پیروی حضرت صالح «علیه السلام» و غرض از مکر دوم هلاکت و عذاب آنهاست که همگی از بین رفتند و مکر خدا نتیجه طبیعی مکر آنها بود چنانکه فرمود: «فَانْضُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْ ناهُمْ وَقَوْمَهُمْ» و نیز روشن میکند که مکر خدا همان «دمرنا» است. ایضا: . 2- در اینگونه آیات نسبت مکر بخدا اشکالی ندارد که مکر خدا همان تدبیر خدا و تقدیراتی است که منجر به حرمان و عذاب بدکاران میشود و آن در مرتبه ثانی از خدا ممدوح است که مقتضای عدالت جز آن نیست و گرنه بدکار و نیکوکار از هم شناخته نمیشوند پس آن مکر ممدوح است زیرا که عدالت است . 3- گاهی مکر منسوب بخدا مکر ابتدایی است مثل . معلوم است که مراد از مکر عذاب خداست در مقابل نافرمانی مردم النهایه نافرمانی بدکاران به لفظ مکر ذکرنشده است. 4- . این آیه صریح است در اینکه تدبیر کلی مال خداست و تدبیر دیگران در مقابل تدبیر خدا هیچ است و کاری از پیش نمیتوانند برد.
