معنی علیقلی بن قرچغای خان

دانشنامه آزاد فارسی

علی قُلی بن قَرَچَغای خان (ح ۱۰۲۵ـ بعد از ۱۰۷۵ق)
حکیم و عارف عصر صفوی. شاگرد ملا رجبعلی تبریزی و احتمالاً آقا حسین خوانساری و ملاشمسای گیلانی بوده است. وی در مشرب فلسفی خود متأثر از حکمت یمانی میرداماد در تطبیق فلسفه با شرع است و در اندیشۀ حکمی خویش وامدار آرای ملارجبعلی تبریزی است؛ از این رو در مواضع گوناگون به نقد آرای ملاصدرا پرداخته است. بیش از ۳۰ اثر از او برشمرده اند، از آن شمار: احیای حکمت که یک دوره فلسفه است از طبیعیات تا الهیات؛ فرقان الرأیین در تحلیل ۲۴ مسئلۀ اختلافی میان فلاسفۀ قبل از اسلام و بعد از اسلام، شرح اثولوجیا.

دانشنامه اسلامی

[ویکی نور] علی‎قلی بن قرچغاى خان حکیم، محقق و عارف گمنام عصر صفوى است. درباره شرح‎حال و زندگى وى اطلاع دقیق و کاملى در دست نیست. تذکره ‏نویسان نیز حتى درباره نام و شخصیت علمى او بعضاً دچار اشتباه شده‏ اند. به روایت نصرآبادى، علی‎قلی خان متولّى قم بوده است‏.
تاریخ تولد و وفات وى روشن نیست. از روى قراینى که در آثارش از جمله در احیاى حکمت موجود است می توان تاریخ تقریبى تولد وى را بین سال‎های 1020 تا 1025 ذکر کرد. در احیاى حکمت (ج 1، ص 529) نوشته است: تا حال تحریر که عمرم به شصت‎وشش سال رسیده است... و در جاى دیگر (ج 2، ص 168): از زمان قدیم تا عصر ما که هزار و نودویک از هجرت گذشته است...، پس بنابراین عبارات سال ولادتش باید 1025 ق باشد؛ اما بنا بر نقل شیخ آقابزرگ در معرفى کتاب منطق وى سال ولادت او باید 1020 ق باشد؛ زیرا مؤلف در آن کتاب متذکر شده که در نهم صفر 1076 ق در پنجاه‎وشش سالگى از تألیف آن فارغ شده است‏. سال وفات وى- چنان‏که اشاره شد- در جایى ذکر نشده و قرائنى هم در دست نیست.
علّامه شیخ آقابزرگ تهرانى او را علی‎قلی بن قرچغاى خان الخلخالى و سید محسن امین، صاحب اعیان الشیعه، علی‎قلی بن قرچغاى خان الخلخالى الاصفهانى خوانده‏ اند.
پدر علی‎قلی خان، قرچغاى خان سپهسالار مورد علاقه و «مقرّب الحضرة» شاه‎عباس اول بوده است که برخلاف پسر در تاریخ عهد صفوى نامى بلندآوازه دارد. قرچغاى خان اصلاً از ارامنه ایروان بوده است که در کودکى به دست جمعى از سواران تاتار اسیر شد. سپس به دین اسلام درآمد و سرانجام به حلقه غلامان خاص شاه‎عباس راه یافت. چون جوانى صدیق و فداکار و کاردان بود، شاه آزادش کرد و مناصب بزرگ به او داد؛ و چون در هر مقام با نهایت صداقت و لیاقت و درستکارى خدمت کرد، علاقه و محبت فوق‎العاده شاه را به خود جلب نمود. وى در جنگ‎ها و در حفظ حدود و ثغور ایران آن روزگار رشادت‎هاى بسیارى از خود نشان داد که به همین جهت به مقام سپهسالارى و حکمرانى بلاد خراسان منصوب گردید. وى به دست گروهى از گرجیان به سرکردگى «موراو» به قتل رسید.
حاج منوچهر خان نزد مرحوم مجلسى اول (محمدتقی) من لایحضره الفقیه را خوانده است و از وى دو اجازه یکى به سال 1060 و دیگرى به سال 1062 ق دریافت کرده است‏.
پسرش مهدى‎قلى بیک شاعر عهد صفوى (با تخلص صفا) در قم به تحصیل کمالات پرداخته و نیز خوب شعر می ‏گفته است‏. مهدى قلى، بانى مدرسه معروف خان (1123 ق) در قم بوده است که امروزه این مدرسه به‎واسطه تجدید بناى آن توسط مرحوم آیت‎الله بروجردى به نام ایشان معروف شده است‏.