دهلی

لغت نامه دهخدا

دهلی. [ دِ ] ( اِخ ) شهری در هندوستان که قبل از غلبه انگلیس بر این مملکت پایتخت بوده و مسجد جامع آن از نوادر روزگار است و این شهر که در روی رود جمنا بنا شده در سال 1274 هَ.ق. به تصرف سپاه انگلیس درآمد. ( ناظم الاطباء ). نام شهری بزرگ و معروف به هندوستان و پایتخت آن و نسبت بدان دهلوی باشد. ( یادداشت مؤلف ). هر سه شهر دهلی که به یکدیگراتصال داشت و یکی را سیری و دیگری را جهان پناه و سیم را دهلی کهنه گویند در تاراج و تالان سخت خسارات یافت. ( حبیب السیر چ خیام ج 3 ص 155 ). نام قدیم دارالخلافه هند و شاه جهان آباد است و لقب دیگر آن دارالملک است. ( لغت محلی شوشتر ). نام دارالخلافه هند است و آن بزرگترین شهرهای هند بود ولی بعدها ویرانی بدان راه یافت و در آن مسجدی است جامع از نوادر روزگار. ( منتهی الارب ). پیش از این چند جا به نام دهلی بوده و اکنون اندرون قلعه شهر شاه جهان آباد را دهلی نو و بیرون قلعه را دهلی کهنه گویند. ( از آنندراج ): نام دو شهرمجاور ( دهلی کهنه و دهلی نو ). واقع در شمال قسمت مرکزی هند بر ساحل غربی رود جمنا به فاصله 1190هزارگزی شمال شرقی بمبئی و 1287هزارگزی شمال غربی کلکته.
- دهلی نو یا نیودهلی ؛ دارای 276314 تن جمعیت است ( سال 1951 م. ) پایتخت جمهوری هند و در جنوب دهلی کهنه است و بین سالهای 1912 و 1929 م. به عنوان کرسی هند بریتانیا ( به جای کلکته ) ساخته شد و در 1931 رسماً افتتاح گردید. این شهر دارای کارخانه های نساجی و صنایع سبک و صنعت چاپ است. مقتل گاندی در قسمت جنوبی شهر زیارتگاه است. شهر دارای یک استادیوم ورزشی بزرگ و چند مؤسسه پزشکی و کاخ باشکوهی است که مقر رئیس جمهور هند است و آن سابقاً مقر نائب السلطنه هند بود. ( از دایرة المعارف فارسی ).
- دهلی کهنه ؛ یا شاه جهان آباد با باروی سنگی بلندی که شاه جهان ساخته احاطه شده است. از آثار شاه جهان در این شهر لعل قلعه یا قلعه سرخ است. کاخ سلطنتی با دو تالار زیبا برای بارعام و بارخاص در آن از مرمر ساخته شده است. دیگر جامع مسجد شاه جهان آباد است که از ماسه سنگ ساخته شده و دارای دو منار و سه گنبد ( از مرمر ) است و از بزرگترین و زیباترین مساجد عالم اسلام است. در جنوب لعل قلعه بر ساحل جمنا راجگهات واقع است که جسد گاندی در آنجا سوزانده شد. در شمال غربی شهر بیرون باروی قدیم دانشگاه دهلی قرار دارد. از کارهای دستی مشهور دهلی کهنه ملیله دوزی های زینتی با طلا و نقره ، منبت کاری ( عاج و چوب )، شالبافی و توربافی است. در دشت دهلی چندین شهر طلوع و افول کرده است که از آنها به نام شهرهای هفتگانه دهلی یا «دهلی های هفتگانه » یاد می کنند. قدیمترین آبادیی که در این ناحیه دایر شد شهر نیمه افسانه ای ایندرپت بوده و پس از آن لالکوت ( قلعه سرخ ) که قطب الدین ایبک پس از فتوحات مسلمانان مسجدی بزرگ در آن بنا نهاد ( 588 هَ.ق. ) و منار معروف به قطب منار را کنار آن ساخت. نخستین دهلی اسلامی در کنار لالکوت بوجود آمد و به نام صاحب سابق آن بر قلعه رای پیتهورا معروف گردید. پس از آن دهلی های دیگر( سیری ، تعلق آباد، جهان پناه آباد، فیروزآباد ) ساخته شد و در دوره هجوم تیموریان دهلی چندی از مرکزیت افتاد تا سرانجام شاه جهان بنای پایتخت جدید خود شاه جهان آباد را آغاز کرد که پس از بنای دهلی نو به غلط دهلی کهنه خوانده می شود. ( حتی تا زمان امیرتیمور این نام به لالکوت و قلعه رای پیتهورا اطلاق می شد ). از مشهورترین بناهای دشت دهلی مقبره همایون در جنوب شرقی مرکز دهلی و در غرب آن مجموعه مقابر و ابنیه معروف به نظام الدین است که مشتمل بر مقبره نظام الدین اولیا و امیرخسرو دهلوی و برخی دیگر از بزرگان است. ( ازدایرة المعارف فارسی ).

فرهنگ فارسی

شهری در هند کرسی ایالت دهلی واقع در ساحل جمنا مقر قدیم پادشاهان مغول هند در حوالی آن (( دهلی نو ) ) جدیدا احداث شده و آن پایتخت هند محسوب میگردد .سکنه دو شهر جمعا ۳۲۸۸٠٠٠ تن است .

دانشنامه عمومی

دهلی ( /ˈdɛli/ ، تلفظ هندوستانی: Dilli ) ، دومین کلانشهر پرجمعیت هند است و دهلی نو، پایتخت هند، نیز بخشی از این کلانشهر است. دهلی طبق سرشماری سال ۲۰۰۱ با جمعیتی برابر ۱۳٬۷۸۲٬۹۷۶ نفر جمعیت مرکزی و بیش از ۲۲ میلیون نفر در کلان شهر دهلی بزرگ ترین شهر هند است و با قدمتی افزون بر ۵۰۰۰ سال به همراه دمشق، بنارس و شوش از قدیمی ترین شهرهای جهان محسوب می شود. این شهر تاکنون ۱۱ بار ویران گشته و از نو ساخته شده است. دهلی آمیخته ای است از جامعه سنتی و مدرن و نمودی است از اجتماع مذاهب، قومیت ها و فرهنگ های مختلف.
شهر دهلی در ناحیه مرکزی نیمه شمالی هند و در ساحل غربی رود یامونا ( جمنا ) واقع شده و دارای ۲۳۹ متر ارتفاع از سطح دریا است. وسعت ناحیه پایتختی ملی دهلی برابر ۱۴۸۳ کیلومتر مربع است که ۷۰۰ کیلومتر آن ناحیه شهری و ۷۴۳ کیلومتر مربع ناحیه روستایی است و از بزرگ ترین کلانشهرهای جهان محسوب می شود. ناحیه پایتختی ملی دهلی یا ایالت دهلی که دهلی نو مرکز آن است، از طرف شرق به ایالت اوتارپرادش و از طرف شمال، غرب و جنوب به ایالت هاریانا محدود می شود؛ و تماماً بر روی جلگه رود گنگ واقع است.
دهلی در مقایسه با سایر مناطق هندوستان، به داشتن هوای نه چندان مطلوب مشهور است. از طرفی گرما و خشکی بیابان های راجستان را دارد و از طرفی سرمای هیمالیا. بین آوریل تا اکتبر هوا گرم و سوزان است معمولاً بالای ۴۰ درجه سانتی گراد. در فصل باران های موسمی به ویژه در ماه های ژوئیه و اوت باران ها سیل آسا هستند و در زمستان مخصوصاً در دسامبر و ژانویه دما تا نزدیکی صفر پایین می آید.
به طور کلی دهلی دارای سه فصل آب و هوایی است:
• فصل باران های موسمی یا مانسون از اول ماه جون به مدت چهار تا پنج ماه.
• فصل سرما از اول ماه نوامبر به مدت چهار ماه و فصل گرما از اواسط ماه مارس به مدت سه ماه.
• آب و هوای دهلی در بهار گرم و مرطوب است و باید از کولر گازی استفاده کرد. در طول زمستان نیز حداقل برای سه ماه نیاز به استفاده از بخاری احساس می شود.
از سال ۱۷۷۲ تا ۱۹۱۱ شهر کلکته پایتخت هندوستان بود ولی به دلیل مرکزیت دهلی، جرج پنجم بریتانیا، که در دههٔ ۱۹۰۰ پادشاه هند به شمار می آمد پایتخت را از کلکته به دهلی نو منتقل کرد.
این شهر دارای پنج هزار سال قدمت است و آثار دوران تمدن موهنجودارو یا دره رود سند در آن یافت شده است. دهلی اولین پایتخت حکومت مسلمانان از قرن دوازده تا ۱۹ میلادی بوده و طی قرون متمادی، جنگ ها و ویرانی های فراوانی را به خود دیده است که از مهم ترین آن ها حمله تیمور و نادر شاه به این شهر را می توان نام برد. تخت طاووس و الماس معروف دریای نور از غنائم با ارزشی به حساب می آید که از این شهر به ایران منتقل شده است.