غزنویه (۹۶۷–۱۱۸۷ میلادی) یک امپراتوری ترک‌تبار و ایرانی‌مآب بود که از شهر غزنه در افغانستان کنونی حکمرانی می‌کرد. این سلسله به مدت حدود ۲۰۹ سال بر بخش‌های وسیعی از ایران، آسیای مرکزی و شمال هند حکومت داشت و نقش مهمی در ترویج اسلام و فرهنگ ترکی-ایرانی ایفا نمود.
بنیان‌گذاری و تاریخچه
بنیانگذار اولیه غزنویان، آلپ‌تگین، یکی از سرداران ترک دستگاه سامانیان بود که در اواخر قرن دهم میلادی کنترل شهر غزنه را به دست گرفت و زمینه‌ساز شکل‌گیری این سلسله شد. سبکتگین، داماد آلپ‌تگین، پایه‌های حکومتی مستقل غزنویان را بنا نهاد و قلمرو حکومت را گسترش داد. پسر او، سلطان محمود غزنوی، مشهورترین فرمانروای این سلسله بود که امپراتوری غزنوی را به اوج قدرت رساند و با لشکرکشی‌های متعدد به شمال هند، قلمرو خود را از ری و همدان تا رود سند و اقیانوس هند گسترش داد.
اوج قدرت و دستاوردها
سلطان محمود غزنوی علاوه بر فتوحات نظامی، نقش مهمی در حمایت از زبان و ادبیات فارسی داشت و دربار او محل تجمع شاعران و دانشمندان بزرگی چون فردوسی و ابوریحان بیرونی بود. این دوره را می‌توان دوران رنسانس زبان و فرهنگ فارسی در قلمرو ترک‌تباران دانست. غزنویان به عنوان مروجان اسلام سنی و حامی خلافت عباسی شناخته می‌شدند. لشکرکشی‌های متعدد به هند، از جمله فتح معبد سومنات، از مهم‌ترین وقایع دوران حکومت آنان است.
زوال و پایان
پس از شکست در نبرد دندانقان (۱۰۴۰ میلادی) برابر سلجوقیان، قدرت غزنویان کاهش یافت و قلمروشان محدود به افغانستان و بخش‌هایی از شمال غرب هند شد. در نهایت، سلطان غوریان در سال ۱۱۸۶ میلادی لاهور را فتح کرد و آخرین حکمران غزنوی، خسرو ملک، به اسارت درآمد و سلسله غزنوی پایان یافت.
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی
غزنویان گرچه ترک‌تبار بودند، اما فرهنگ و زبان فارسی را به عنوان زبان دربار و فرهنگ رسمی پذیرفتند و به گسترش آن بسیار اهمیت دادند. دربار آنان محل تجمع شاعران پارسی‌گوی و دانشمندان بود و آثار مهمی در زمینه تاریخ، ادبیات و علوم به زبان فارسی در این دوره به وجود آمد. حمایت از هنر و ادبیات باعث شد که شهرهایی مانند غزنه و لاهور به مراکز فرهنگی مهم تبدیل شوند.