برزن

برزن. [ ب َ زَ ] ( اِ ) برزین. کوی. ( صحاح الفرس ). کوچه و محله. ( برهان ). کوچه. ( غیاث اللغات ). سرکوچه و محلت باشد. ( اوبهی ). محلت. ( صحاح الفرس ). قسمی از شهر. محله

[ویکی فقه] در این مقاله واژه برزن در دوره پنجاه ساله قبل از انقلاب اسلامی و در شعر و ادبیات فارسی، فارسی دری و فارسی باستان بررسی می شود.
بَرزَن، در دوره پنجاه ساله پیش از انقلاب اسلامی، نام هر یک از بخش های شهر، و نیز هر یک از شعبه های سازمان شهرداری که وظیفه رسیدگی به امور یک بخش را بر عهده داشت.از حدود سال های ۱۳۱۸ـ ۱۳۱۹ ش، با تصویب فرهنگستان اول، این عنوان به جای اصطلاح جاری «محلّه» در دستگاه اداری و تقسیمات شهری رسمیّت و رواج یافت، و به همین معنا در ادبیات آن دوره نیز راه یافت. تهران روزگار قاجاریان، با پنج محله عودلاجان، سنگلج، بازار، چاله میدان و دولت، در آغاز دوره پهلوی، ابتدا به چهار برزن تقسیم شد و سپس تا ۱۳۲۵ ش، تعداد این برزن ها به شانزده رسید. از بهمن ۱۳۴۷ که تهران برای نخستین بار دارای محدوده پنج ساله شد، امور شهر را نواحی ده گانه شهرداری انجام می دادند. عنوان برزن در دوران انقلاب عملاً متروک شد و تهران بزرگ که در گستردگی به پایتخت های بزرگ جهان رسیده بود، از ۱۳۵۹ ش به مناطق بیست گانه تقسیم گردید و امور هر منطقه به شهرداری سپرده شد. 
برزن در ادبیات فارسی
واژه برزن در فرهنگ های لغت و شعر و ادب فارسی به معنای کوچه و محلّه سر کوچه و محلّت کوچه و نیز در ترکیب های عطفی چون: بوم و برزن، کوی و برزن، بام و برزن، شهر و برزن در شعر شاعران بزرگی چون رودکی، فردوسی، فرخی، ناصرخسرو، انوری، سنائی، نظامی و سعدی به کار رفته است. در برخی از فرهنگ های جدیدتر، توسعاً معانی دیگری چون اقامت گاه، ناحیه و سرزمین، خانه اربابی، کوی بلند، آغاز یا انت های کوچه، گوشه حیاط و میدان و حتی صحرا از آن استنباط کرده اند (اشتنگاس، ذیل واژه). در این بیت ناصر خسرو: تاتو بر این برزنی نگاه کن ای پیر/ چند جوانان برون شدند ز برزن به تعریض و کنایه، معنای مهمان سرا و کاروان سرا از آن برمی آید و این معنی را وُلف نیز در فرهنگ شاهنامه خود مقدّم بر سایر معانی آورده است.در مقامات قاضی حمیدالدین (متوفی ۵۵۹) در معنایی نزدیک و مترادف با شهرک به کاررفته است: «...که شهر خود گم کرده اند و برزن دیگران می جویند و جو خود نایافته ارزن دیگران می طلبند.» و نیز «...وصف زن از برزن گذشت»، و این به معنای اصلی واژه نزدیکتر است. 
برزن در فارسی میانه و باستان
واژه برزن در فارسی میانه به صورت والَن (lan ¦ wa) به معنای «زیستگاه و انجمن» و در فارسی باستان به صورت ـ vardana وردَنَه یا ـ vrdana به معنای شهر، و در عنوان vardana-pati• = شهردار و در زبان ختنی به صورت balysana به معنای «منطقه محصور و محدود» دیده می شود؛ اما همان طور که هرن و هوبشمان دریافته و گفته اند صورت های vardana- فارسی باستان و lan ¦ wa فارسی میانه باید به صورت lan ¦ ba به فارسی دری می رسید نه برزن.بنابراین، همان طور که آیلرز احتمال داده است، این لفظ باید، بر حسب قواعد ابدال در زبان های باستانی، از یک زبان ایرانی شمال غربی به فارسی رسیده باشد، یعنی احتمالاً از صورت ¦ na ¦ z r v اوستای گاهانی یا na- ¦ za var اوستای متاخّر به معنای «جامعه» که در هندی باستان برابر است با j رجوع کنید به na ¤ vr (به معنای مکان، جماعت، اطراف). وجه گاهانی این واژه از ریشه ضعیف یا صفر درجه و اوستایی متاخّر آن از ریشه قویتر (با واکه بلند ¦ a) پدید آمده است.یکی از معانی ریشه z var در اوستایی «محصور کردن و بستن» است، و بر این قیاس و با توجّه به این که شهر های قدیم دارای محلاّ ت بسته و دارای دروازه و دربند بوده است، می توان احتمال داد که «وِرِزَنَ» باستانی و «والن» میانه و برزن فارسی نو به سکونت گاه ها و محلات محصور گفته می شده است، مانند کلات فارسی (و گونه های دیگر آن: کلا، کُلا، کلایه) و قلعه عربی.تنگ شدن دایره مفهوم برزن از شهر به محلّه، مثل کوچک شدن مفهوم دَهیو از معنای کشور به ده، و نیز خشثره (شهر) از مفهوم مملکت به بخش کوچکی از آن است. به عقیده آیلرز ¦ zana ¤ vr اوستایی وـ vardana فارسی باستان از لحاظ معنایی به گروه کلماتی از زبان های هند و اروپایی تعلق دارند که معنایشان از شهر به «حصار یا بخش محصور» تحوّل یافته است. برای مثال، می توان از gard در زبان ژرمنی، farm در نروژی، (پسوند gard ـ در نام شهرها) و town در انگلیسی (پسوند tun ـ در نام شهرها در سوئدی)، tun در نروژی (محوطه مرکزی مزرعه) و zaun آلمانی به معنای حصار نام برد (همانجا).